حرفای گریه‌دار نمی‌پسندین؟!

هرکس خُرده‌آشنایی‌ای با شعر طنز امروز ایران داشته باشد بی‌شک نام زنده‌یاد ابوالفضل زرویی نصرآباد را شنیده ‌و با آثارش آشنایی دارد. زرویی بنیان‌گذار نخستین شب شعر طنز ایران با عنوان «در حلقه رندان» بود شب شعری که خیلی زود توانست گونه‌ای از اشعار شوخ‌طبعانه را با عنوان «شعر طنز» به مخاطبین عام معرفی کند. همچنین  بیراه نیست اگر بگوییم ، با وجود قدمت طولانی هزالی و هجو‌گویی در ادبیات و شعر پارسی، شعر طنز به معنای امروزی آن به لطف همین شب‌شعر و اقبال ‌عمومی‌اش، در میان مخاطبان خاص و حتی خود شاعران، جدی گرفته شد.

وگرنه آنچه پیشتر در نشریات طنزی نظیر توفیق به عنوان سروده‌های ‌طنز‌آمیز مطرح می‌شد غالبا سروده‌های فکاهی بود که حول موضوعات و مضامین کلیشه‌ای همچون گرانی و تورم می‌گشت.

رفوزه‌‌ها عنوان کلیات اشعار طنز ابوالفضل زرویی نصرآباد است، کسی که روی ترکیب شعر طنز و جایگاهش حساسیت زیادی داشت و برای رشد و بالندگی آن تلاش زیادی کرد. این مجموعه شامل تمام اشعار طنزی است که زروییِ گزیده‌کار و سخت‌گیر در طول دوران فعالیت حرفه‌ای خود در نشریاتی نظیر گل‌آقا، همشهری، مهر، جام‌جم و… سروده است. مجموعه اشعار زرویی در رفوزه‌ها به شش بخش تقسیم بندی می‌شود:

1. شعر نو

طنزسرایان امروز ایران  بر خلاف شاعران امروزی کمتر سراغ قالب شعرنو رفته‌اند و به عقیده‌ی نگارنده هنوز طنزنویسان نتوانسته‌اند آنچنان که باید از ظرفیت‌های این قالب برای سرایش اشعار طنز آمیز بهره‌ ببرند . عمران صلاحی، سید حسن حسینی و ابوالفضل زرویی از معدود کسانی هستند که به شکل جدی به این حوزه ورود کرده‌اند و آثار ارزشمندی در قالب شعرنو طنز از خود به جا گذاشته‌اند.

زرویی به این منظور سراغ سرودن نقیضه‌‌های طنزآمیزِ اشعار ِشاعران بزرگِ شعر نیمایی نظیر مهدی اخوان ثالث و سهراب سپهری رفته.  «پاره‌ترین قسمت دنیا» یکی از موفق‌ترین نمونه‌های این گونه‌ اشعار است:

کفشهایم کو؟!…
دم در چیزی نیست.
لنگه کفش من اینجاها بود !
زیر اندیشه این جاکفشی !
مادرم شاید دیشب
کفش خندان مرا
برده باشد به اتاق
که کسی پا نتپاند در آن
هیچ جایی اثر از کفشم نیست
نازنین کفش مرا درک کنید
کفش من کفشی بود
کفشستان !
که به اندازه انگشتانم معنی داشت…

2. حکایت

این بخش از اشعار زرویی نوعی شوخی با قالب حکایت که قالبی متداول در دیوان اشعار قدماست محسوب می‌شود. زرویی با بهره‌مندی از این ظرف، حکایت‌های نوینی را خلق کرده که مختص جامعه امروز است. ضمن اینکه قرار گرفتن موضوعات و مسایل امروز جامعه در چنین ظرف و قالب کهنی به خودی خود برای مخاطب خنده‌دار می‌نماید.

3. از هر دری

«از هر دری» شامل آن دسته از اشعار زرویی هستند که قالب مشخص و مضمون مرتبطی باهمدیگر ندارند. زرویی در این بخش از هر دری و در هر قالبی  (غزل، مثنوی، قصیده و… ) سخنی گفته.

4. اخوانیات

اخوانیات گونه‌ای از اشعار متداول در ادبیات پارسی هستند که میان دو شاعر رد و بدل می‌شوند و  هر چند در ظاهر یک تفنن شاعرانه محسوب می‌شوند اما قواعد نانوشته‌ای دارد که سینه‌به‌سینه میان شاعران منتقل می‌شود از جمله این قوانین این است که اگر شاعری در قالب قطعه برای دیگری شعری بسراید او نیز موظف است در همان قالب و همان وزن و همان تعداد ابیات به او پاسخ دهد و اگر شاعری رکن عروضی در جواب شعر دیگری اضافه می‌کرد به این معنا بود که نسبت به او ادعای شاعری دارد و او  را از خود کوچکتر می‌داند. 

اخوانیات زرویی  از نمونه‌های ارزشمند در شعرطنز فارسی محسوب می‌شوند و با کمی تامل روی آنها متوجه می‌شوید که بر خلاف بسیاری از اخوانیات معاصر، این قواعد نانوشته به خوبی در آنها رعایت شده. چنانچه رعایت این قوانین در آثار زرویی نشان از تامل و دقت او بر اشعار  و ادبیات کهن فارسی  و مطالعات سرشار او در این حوزه دارد.

5. خودمانی‌ها

«خودمانی‌ها» همان اشعاره محاوره زرویی هستند که در نقد زندگی مدرن و ستایش مرام و معرفت و فضایل اخلاقی گذشتگان سروده شده‌اند آن‌هم درست در ابتدای دوره‌ای که مظاهر مدرنیته در حال ظهور و گسترش در زندگی مردم و جامعه بوده‌اند. این اشعار محاوره که مثنوی «بامعرفت‌ها» معروف‌ترین آنهاست به خاطر حس‌و حال لطیف‌شان و بهره‌مندی از نوستالژی‌ها زود به دل مخاطبان می‌نشینند، تا حد‌ی که بخشی از مخاطبان جدی طنز فارسی این اشعار  و ابیات زرویی را از بَر هستند و او را با مثنوی «با معرفت‌ها» می‌شناسند.

گفتنی‌است اشعار محاوره زرویی نه‌تنها بر طنزپردازان پس از او تاثیرگذار بود بلکه بر زبان و لحن بسیاری از ترانه‌سرایان معاصر نیز تاثیر  شایانی داشت. زبان سهل و ممتنع، سادگی و خلوص، نو‌آوری در قافیه پردازی و انتخاب قافیه‌های غافل‌گیرکننده، استفاده از ارسال‌المثل و تلمیح و …  از دیگر ویژگی‌های هستند که اشعار محاوره زرویی را برای مخاطب دلپذیر و شیرین میکنند.

«حرفای گریه‌دار نمی‌پسندین؟، می‌خواین یه جوک بگم کمی بخندین؟،خوشا به حال اون که تو محله‌ش، هوای عاشقی زده به کله‌ش، کسی که قلبش اتصالی داره، می‌دونه عاشقی چه حالی داره، با این که سخته، بازدلنشینه، «تپش، تپش، وای‌از تپش» همینه، رد وبدل که شد نگاه اول، بیرون میاد از سینه آه اول، دل می‌گه هرچی‌بش بگی فوتینا، خواب و خوراک و زندگی فوتینا، عاشق شدن شیدایی داره والا، «خاطرخواهی رسوایی داره» والا، وقتی طرف توکوچه پیدا می‌شه، توی دلت یه باره غوغا می‌شه، آرزوهات خیلی دورن انگاری، توی دلت، رخت می‌شون انگاری، صدای قلبت اون قدر بلنده، که دلبرت می‌شنوه و می‌خنده…»

6. اصل مطلب

کسانی که سابقه نوشتن طنز در مطبوعات آن هم به صورت روزانه را دارند به مخاطرات و تهدیدهای آن نیز وقوف کامل دارند. توقعات صاحبان مطبوعات، سطح نازل سلیقه مخاطب روزنامه‌خوان، لزوم رساندن سریع و به موقع مطلب از جمله عواملی هستند که قلم طنزنویسان را هنگام کار روزانه در مطبوعات تحت تاثیر قرار می‌دهند. تاجایی که خود نویسنده نیز  ترجیح می‌دهد برای جذب مخاطب به جای مفاهیم بیشتر به مصادیق و به جای پرداختن به موضوعات ماندگار سراغ موضوعات تاریخ‌مصرف‌دار برود.

با این اوصاف شاید باورش هم برای مخاطب رفوزه‌ها سخت باشد که زرویی «اصل مطلب» را به صورت روزانه و جهت انتشار در ستونی با همین نام در روزنامه همشهری می‌نوشته است. علی‌ای‌حال به عقیده نگارنده  «اصل مطلب» نه تنها از گزند این آسیب‌ها و مخاطرات در امان مانده بلکه در قدرت شاعری و طنازی چیزی از اشعار محاوره زرویی (که نقطه اوج طنازی او به زبان منظوم است) چیزی کم ندارد و بیراه نیست اگر «اصل مطلب» را تاثیر گذارترین اشعار زرویی بر شاعران طنزپرداز پس از او دانست.

زرویی اشعار «اصل مطلب» را خطاب به یگانه پسرش حسام‌الدین می‌سرود تا به این وسیله  از  زهر انتقادات تند و تیز خود خطاب به سیستم مدیریتی کشور بکاهد. شیوه‌ای که عنصرالمعالی در قابوس‌نامه برای نصیحت فرزندش گیلان‌شاه به کار گرفته بود و زرویی به طنز از این شیوه در ظاهر برای نصیحت فرزندش (و در واقع برای نصیحت مدیران وقت!) استفاده می‌کرد.

***

در آخر شایسته است اشاره کنم که زرویی در مجموعه رفوزه‌ها با گشاده‌دستی حتی نخستین اشعاری را که در ایام جوانی سروده آورده است: (شعرهایی نظیر زایمان) و به هیچ‌وجه در ارائه آثارش به جوا‌ن‌ترها خساست‌نکرده. چرا که او معتقد بود با این کار شاعران جوان‌تر متوجه رشد کیفی آثار او بر اثر گذر زمان می شوند و  با امید بیشتری راه خود را ادامه می‌دهند . تنها حسرت من این است که کاشکی در ذیل اشعار این مجموعه تاریخ سرایش آنها نیز درج میشد تا محققان و خوانندگان این مجموعه بیشتر با فراز و فرودهای کار این شاعر طنزپرداز تاثیرگذار آشنا شوند.

طنز

ابوالفضل زرویی نصرآباد