تو را زن می‌خوانم

هیچکس نمی‌داند نخستین بار کدام زن و در کجا با تکیه بر آگاهی خود نظام مردسالار را به چالش کشید و سرنوشت او چه شد؟ اما آنچه که ‌می‌دانیم این است که همواره در طول تاریخ زنانی بودند که با تمام جان خود در برابر ستم و نابرابری مقاومت کردند تا آنکه بالاخره بتوانند روزی خواهران خود را ملاقات کنند و مبارزات خود را سامان ببخشند.

هشت مارس نقطه‌ی عطف مبارزات زنان برای کسب آزادی و برابری است تا هربار از تجربیات خود بگویند و بتوانند جهان را از چشم‌انداز خویش ببینند و توصیف کنند؛ از چشم‌انداز کسی که اگرچه انکار می‌شود ولی من او را نه «دیگری» که وجود قائم به ذات یک «زن» می‌خوانم. 

در این پرونده که به مناسبت هشتم مارس و روز جهانی زن آماده شده است، نگاهی داریم به کتاب‌هایی که با رویکرد فمینیستی نوشته شده‌اند و مضامین مورد علاقه‌ی آن‌ها، و نیز برخی خوانش‌های فمینیستی از متن. 

فروکاستن مساله‌ی زنان به یک طبقه‌ی خاص، بورژوا یا کارگر، تقلیل آن چیزی است که تحت عنوان تبعیض گسترده و ریشه‌دار بر زنان می‌رود. اما اگر بخواهیم دقیقا به هشت مارس برگردیم و صرفا مبارزات زنان را در همان جریان پی بگیریم، آغازگران آن زنان کارگری بودند که به خاطر شرایط کاری سخت و نابرابرشان دست به اعتراض زدند. اعتراضی که سرکوب شد اما الهام‌بخش زنانی بود که در سال‌های بعد پرچم مبارزه را در دست گرفتند و به صفوف معترضان پیوستند. وینش نگاه اجمالی کرده است به این واقعه و اینکه در آن روز چه اتفاقی افتاد. 

اما مهمترین و اصلی‌ترین پرسش برای کسانی که با کلمه‌ی فمینیسم مواجه می‌شوند این است که فمینیسم چیست؟ شاید بهترین پاسخ این باشد که فمینیسم مجموع تلاش‌هایی است برای تبیین و بهبود وضعیت فرودست زنان. با این حال چنین پاسخی می‌تواند بسیار کلی‌نگرانه باشد چراکه فمینیسم در عمل و عقیده جلوه‌ای یکتا و واحدی ندارد، از آن رو که زنان سوژه‌هایی گسترده و متنوع‌اند و با جلوه‌های متفاوتی از مردسالاری دست و پنجه نرم می‌کنند. بنابراین بینش فمینیستی، دارای نحله‌ها و گرایش‌های مختلفی است که هر یک به طریقی وضعیت زنان را تبیین می‌کنند و به تبع آن راه‌حل‌های متفاوتی را ارائه می‌دهند.

کتاب‌های بسیاری در معرفی نظریه‌های فمینیستی وجود دارند، یکی از آن‌ها کتاب نقد و نظر: درآمدی جامع بر نظریه‌های فمینیستی نوشته‌ی رزمری تانگ است که نگاهی کرده بر هریک از نحله‌ها، آرای اندیشمندان و منتقدانشان و البته خدمات آنها به جامعه‌ی زنان.  

کار خانگی زنان یکی از موضوعات مورد علاقه‌ی فمینیسم خصوصا فمینیسم مارکسیست و فمینیسم سوسیالیست است که آن را یکی از بسترهای مهم ستم بر زنان تلقی می‌کنند؛ کاری بی‌اجر و مواجب و تمام‌وقت که البته زنانه و بی‌ارزش تلقی می‌شود. آنها معتقدند که کار خانگی برای نظام سرمایه‌داری (که عامل اصلی وضعیت فرودست زنان در نگرش فمینیسم مارکسیست است) جنبه‌ی حیاتی داشته و در پیمانی نامبارک با مردسالاری به وضعیت تحت ستم زنان دامن می‌زند.

کتاب انقلاب در نقطه صفر: کارخانگی، بازتولید و مبارزه فمنیستی مجموعه مقالاتی است از سیلویا فدریچی یکی از فمینیست‌های مارکسیست که به وضعیت زنان کارگر و کار خانگی زنان می‌پردازد. زهرا باقری نگاهی داشته به این کتاب.

اما مهم‌ترین اثر فدریچی کالیبان و ساحره: زنان، بدن و انباشت بدوی است که در آن باز هم به سرمایه‌داری به عنوان اصلی‌ترین عامل در وضعیت فرودست زنان تاکید می‌کند. او بنا به سنت مارکسیستی‌اش تحلیل تاریخی خود را از مساله بدعت‌گذاری و سحر و جادو و همزمان مناسبات اقتصادی اروپا آغاز می‌کند، و در فصول بعدی به سراغ جایگاه زنان در مناسبات اقتصادی و بحث ساحره‌کشی می‌رود. 

یکی دیگر از مباحث مهم فمینیستی، بحث مادری و تولید مثل است که غالبا از موضوعات مورد علاقه‌ی فمینیست‌های رادیکال محسوب می‌شود. آن‌ها اگرچه بر به کارگیری علم و فناوری در کنترل و چگونگی تولیدمثل تاکید می‌کنند اما بر این باورند که حتی علم و فناوری نیز تحت سلطه‌ی مردان است و رویکرد مردسالارانه را ترویج و تجویز می‌کند. شیوا علی‌نقیان نگاهی داشته بر کتاب آن‌سوی پیکر طبیعی: دیرین‌شناسی هورمون‌ها و جنسیت.

در ادامه‌ی نقد کاربرد علم و فناوری با رویکرد سوگیرانه و مردانه، کارولاین کریادوپرز در کتاب زنان نامرئی به تحلیل «داده‌ها» و «افشای سوگیری داده‌ها در دنیای طراحی شده برای مردان می‌پردازد. گیسو فغفوری این کتاب را برای مخاطبان وینش معرفی کرده است. 

همانطور که گفته شد مادری از مضامین مورد علاقه‌ی فمینیست‌های رادیکال است. البته نحله‌های دیگر نیز به مفهوم مادری پرداخته‌اند. مثلا فمینیست‌های لیبرال مادری را تحت عنوان نقش‌های جنسیتی زنانه می‌کاوند؛ نقش‌هایی تقدیس‌شده که منتسب به زنان بوده و با تحکیم زن در سپهر خصوصی و تداوم تقسیم کار جنسی مانع از رشد و شکوفایی او می‌گردد. 

شیوا علی‌نقیان همچنین خوانشی فمینیستی داشته بر کتاب هفته‌ی چهل و چند که روایت‌های متفاوتی از مادرانگی توسط زنان طبقه متوسط شهرنشین ارائه می‌دهد. 

حال که حرف از خوانش‌های فمینیستی شد باید از فمینیست‌های پست‌مدرن یاد کرد که نوشتار زنانه را محملی برای رهایی‌‎بخشی زنان می‌دانند. به نظر آن‌ها سبک منحصربه‌فرد زنان در نوشتن و بیان مواجه‌شدن خاصشان با موضوعات مختلف، زمینه‌ساز آگاهی و رهایی آن‌هاست. سفر شهرزاد خوانش فمینیستی فاطمه مرنیسی است بر شخصیت و ماجرای «شهرزاد» در حین سفری که مرنیسی به اروپا داشته. فرشته نوبخت با رویکردی فمینیستی نقدی بر این کتاب نوشته است. 

روایت زنانه و بازگویی تجربیات هر یک از زنان به نوبه‌ی خود می‌تواند افقی روشن‌تر را پیش روی ما بگستراند، خصوصا اگر راوی خود درصدد تبیین وضعیت خود نیز باشد. رکسان گی از تجربه‌ی مواجهه‌ی جامعه با بدن زنانه‌ی خویش می‌گوید.  

تلاش نهایی نظریه‌های فمینیستی رسیدن به راهکارهای عملی است. اما جدای از نظریه‌پردازان، عده‌ای نیز با رویکردی تجربی برای برون‌رفت از موقعیت‌های دشوار راه‌حل‌های مقطعی و کوتاهی را پیشنهاد می‌دهند تا زنان بتوانند نتیجه‌ی بازی را به نفع خود تمام کنند. دشوار است اما کاری است که اکثریت زنان بی‌آنکه مدعی حرکتی بزرگ باشند روزانه در حال انجام آن هستند؛ مقاومت و دور زدن موانع بدون رویارویی مستقیم با آن. کتاب بازگشت گرگ‌‌ها فراخوانی انگیزه‌بخش برای زنان است تا قدرت فردی خویش را طلب کنند. فریبا یاراحمدی درباره‌ی این کتاب نوشته. 

مضامین مرتبط با مساله‌ی زنان بسیار گسترده است به این خاطر که هم خود زنان با هم فرق دارند و هم اینکه تبعیض جنسیتی به عنوان ریشه‌دارترین شکل تبعیض در تمام ابعاد زندگی افراد رسوخ کرده است. بنابراین هر کسی می‌تواند تبیینی متفاوت از موقعیت زنان داشته باشد. بسیاری از این آرا همچنان دوام آورده‌اند، تعداد زیادی نقد و رد شده‌اند و حتی در طول زمان شکل تازه‌ای به خود گرفته‌اند.

بااین‌حال نظریه‌های فمینیستی همچنان پویایی خود را حفظ کرده‌اند و به مسیر خود برای کشف و درک وضعیت زنان ادامه می‌دهند. این دستاورد یک گروه یا نگرش خاصی نیست. این حاصل تلاش‌های جمع بزرگی از زنان است که در عین کثرت بر وحدت خویش با خواهران خود توافق کرده‌اند. 

در پایان بار دیگر روز جهانی زن را گرامی می‌داریم. فاطمه فرهنگ‌خواه در گرامی‌داشت این روز مطلبی برای وینش نوشته که با شما به اشتراک می‌گذاریم. 

#زنان