«نوشتن برای من نوعی رهایی از توهمات است. احساس می‌کنم در حال جنگیدن هستم بدون آن‌که اسیر و درگیر بازی‌های سیاسی شوم. این تمام هدف من بوده، هست و خواهد بود. همین. زندگی و کار به عنوان یک نویسنده. کلمات من پرواز می‌کنند و من در هر جایی هستم که آن‌ها باشند.»

بختیار علی سال 1960 در سلیمانیه، کردستان عراق، به دنیا آمد. سال‌های کودکی و نوجوانی او در سایه‌ی قدرت بلامنازع صدام حسین و حزب بعث سپری شد. در آغاز جوانی، برای تحصیل در رشته‌ی زمین‌شناسی وارد دانشگاه دولتی سلیمانیه شد. اما با مجروح شدن در یک تظاهرات علیه حکومت صدام حسین و برای در امان ماندن از گزند نیروهای دولتی مجبور به ترک تحصیل شد. مصادف با همین ایام بود که به نویسندگی و شعر روی آورد.

30 ساله بود که تحولات منطقه کردستان، جنگ اول خلیج فارس و برقراری منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق، باعث شد یک منطقه نیمه خودمختار در کردستان عراق شکل بگیرد و دوره‌ای از آزادی در کردستان عراق آغاز شد. در این دوران بود که او و دوستانش نشریه‌ای فلسفی به نام «آزادی» راه انداختند و بختیار علی اولین مجموعه شعر خود به نام «گناه و کارناوال» را منتشر کرد. اما خیلی زود این منطقه نیمه‌خودمختار به خاطر جنگ‌های داخلی بین احزاب کرد درگیر برادرکشی شد و امنیت از بین رفت و بختیار علی مهاجرت کرد.

دو رمان اولش را در سوئد منتشر کرد. اما با سومین آن‌ها «آخرین انار دنیا» بود که موفقیت به بختیار علی روی آورد. «شهر نوازندگان سپید» و «جمشیدخان عمویم» پس از آن بود که نوشته شدند. بختیار علی در سه شاخه فعالیت می‌کند: رمان، شعر و مقالات ادبی. از هر سه نمونه آثار متعددی به فارسی ترجمه شده است. برای آشنایی بیشتر با بختیار علی خواندن این متن با عنوان «راوی سرزمینی از کلام» را توصیه می‌کنیم.

راویِ سرزمینی از کلام بختیار علی پیش از آنکه رمان‌نویس معروفی شود یک شاعر بود. مثل بسیاری دیگر از هم‌زبانانش؛ که گویی شوق سرودن شعر و سر دادن آواز در تاریکی شب‌ها و پیچ و خم سفرهای کوهستانی‌شان پایان‌ناپذیر است. سال‌ها پیش در شعری نوشت: «به یاد نمی‌آورم… چرا کشاورز شدم؟ چرا پوچی می‌کارم؟ چرا خشکی برداشت می‌کنم؟ به یاد نمی‌آورم… چرا کتاب‌هایی این‌چنین بزرگ نوشتم؟ چرا باغ‌هایی این‌چنین تودرتو ساختم؟…»

بررسی آثار بختیار علی را با موفق‌ترین و خوانده‌شده‌ترین اثرش «آخرین انار دنیا» شروع کنیم. شخصیت‌های داستان مدام در حال قول و قرار بستن و انعقاد معاهده‌های خونی و عاطفی هستند. بلکه از تنهایی‌شان بگریزند و یا قدری کمش کنند. اما عفریت مرگ، جنگ، زندان، حسادت و یا دست کم اختلاف‌نظر، مانع از بقای این معاهده‌ها می‌شود. دست آخر هم هر کس مجبور است تا خودش به تنهایی صلیبش را بر دوش بکشد.

به عبارت بهتر بختیار علی معتقد است انسان معاصر همواره تنهاست. و تلاش و جست‌و‌جو برای فرار از این تنهایی با ورود به زندگی دیگری یا دعوت دیگری به زندگی فردی تلاشی نافرجام و شکست‌خورده است. علیرضا حسن‌خانی درباره «آخرین انار دنیا» نوشته است.

تمام انارهای دنیا در خاورمیانه می‌رویند دردها، غم‌ها، جدایی‌ها، عشق‌ها، زخم‌ها و تنهایی‌ها در رمان «آخرین انار دنیا» از مردم کرد شروع می‌شوند؛ به منطقه، بعد به خاورمیانه و در نهایت به کل جهان گسترش پیدا می‌کنند. جدا افتادگی «مظفر صبحدم» از پسرش «سریاس صبحدم» دیگر متعلق به او، ملت کرد و یا خاورمیانه نیست. متعلق به همه‌ی مردم زمین است. درد او به عنوان پدری دور افتاده از جگرگوشه‌اش و بعد آن‌طور که در کتاب می‌خوانیم، دردِ سریاس، مثل خود سریاس، دردی تکثیرشده است.

بختیار علی کار خود را با شعر آغاز کرد. هر بررسی آثار او بدون توجه به اشعارش ناکامل خواهد بود. اشعار مجموعه «خنده غمگین‌ترت می‌کند» ریشه در همان دغدغه‌ها، درونمایه‌ها و نگرش‌هایی دارند که در رمان‌های این شاعر و نویسنده کرد سراغ داریم. درونمایه‌های آشنایی که هربار به شکلی تازه و با نگاهی متفاوت در آثار داستانی بختیار علی تکرار می‌شوند، این بار به شکلی اصیل‌تر در اشعارش در مقابل دید مخاطب قرار گرفته‌اند. در این مجموعه نیز مانند رمان‌های او، سه عنصر اصلی به چشم می‌خورد:
اعتراض به ظلم، نقد مذهب خرافی و سرانجام مرگ.

زیستن در جهانی که «خنده غمگین ترت می کند» مرگ، خفقان، زندان، تلاش برای از بین بردن فرهنگ و زبان کردی و یک‌دست‌سازی عراق زیر بیرق زبان عربی، جملگی در جهان‌بینی و فلسفه ذهنی بختیار نقش‌آفرینی کردند. او از دل چنین اتمسفر و به واسطه زیست در چنین محیطی به شعر رسید. شعر برای او جایگاه عاشقانه‌های خوش‌رنگ، غزل‌های دل‌ربا و مضامین سانتی‌مانتالیستی نبود. شعر برای او نهایت برون‌ریزی خشم از وضع موجود بود. از همین روست که در تمام این کتاب، آن‌چه به چشم می‌آید فضایی است تلخ، سیاه و هذیانی. گویی این شعرها حاصل ذهن شاعری تب‌دار است. هذیان‌های ذهنی که حتی در تب، حتی در درد و در مواجهه با مرگ نیز شعر می‌سراید.

«شهر موسیقیدان‌های سپید» رمان مفصل و پرورق بختیار علی سال 2006 منتشر شده است. شخصیت اصلی این رمان هنر و به طور مشخص موسیقی است. شهر موسیقی‌دان‌ها، قصه‌ای در تمجید از هنر است. از همین رو، این «هنر» است که وسیله‌ی بیان و خط اصلی روایت داستان می‌شود تا داستان بر مدار تلاش برای جاودانگی از طریق آن بچرخد. گویی نویسنده آخرین دستاویز برای امیدوار ماندن را در هنر می‌بیند. یگانه عنصری که حتی در زیر سایه کشتارها و دیکتاتوری‌ها نیز حقیقت خود را حفظ می‌کند.

در تمجید هنر «شهر موسیقی‌دان‌های سپید»، بازتاب زیست خاورمیانه‌ای است. داستان آدم‌هایی است که در میان جنگ، تبعیض، دیکتاتوری فاشیستی و ارعاب به دنیا می‌آیند، زندگی می‌کنند و می‌میرند. داستان از این کل به یک جزء تازه می‌رسد و در میانه‌ی آدم‌هایی که یا از سر ترس جان یا استیصال و یا حفظ منافع در برابر این شرایط منفعلانه سکوت کرده‌اند، به سراغ آن‌هایی می‌رود که از هر راه و به هر شیوه‌ای در تلاشند تا انسانیت خود را از دست ندهند.

«دریاس و جسدها» (به کوردی «ده‌ریاس و لاشه‌کان») از آثار جدیدتر بختیار علی است که سال 2018 منتشر شده. بختیار علی روایت کننده‌ی برادرانی دوقلو است که زندگی آن‌ها به نوعی در همدیگر تنیده می‌شود. یک برادر جهان را می‌گردد، از دید و نگاه خود با جهان آشنا می‌شود، تجربیات مختلفی را از سر می‌گذراند، یک برادر در جای خود ساکن می‌ماند، شغلی برای خود دست و پا می‌کند، به زندگی‌اش عادت می‌کند.

دریاس و جسدها در کتاب دریاس و جسدها، بختیار علی در سه قسمت داستان و به طرق مختلف روایت کننده‌ی برادرانی دوقلو است که زندگی آن‌ها به نوعی در همدیگر تنیده می‌شود. دریاس و الیاس افندی، نوبار و بلال اشک‌زاده، ایسیل و موسیل که هر کدام از این دو برادر به نحوی درگیر قیامی می‌شوند که یا عامل آن هستند یا هدف آن. یک برادر جهان را می‌گردد، از دید و نگاه خود با جهان آشنا می‌شود، تجربیات مختلفی را از سر می‌گذراند، یک برادر در جای خود ساکن می‌ماند، شغلی برای خود دست و پا می‌کند، به زندگی‌اش عادت می‌کند.

نام بختیار علی با نام مترجم خیلی از آثار او به فارسی، مریوان حلبچه‌ای گره خورده است. از مریوان حلبچه‌ای خواسته بودیم در یادداشتی شرح دهد چرا دست به ترجمه کارهای بختیار علی، در این‌جا به طور مشخص «جمشیدخان عمویم که باد همیشه او را با خود می‌برد» زده است.

«بختیارعلی از راە تکرارهای مدام و سقوط‌های پی‌درپی و فراموشی‌های مدام جمشیدخان اصرار بر این دارد کە مکرراً بە ما بگوید زیر پای همەی ما سست است و مردمان این سرزمین حافظەی تاریخی ندارند و همە چیز را بە باد فراموشی می‌سپارند. اینجا سرزمین انسان‌هایی است کە هر روز بە رنگی در می‌آیند. جمشیدخان داستان تنهایی و بی‌پناهی ماست.»
خواندن یادداشتی که این مترجم در پاسخ به وینش نوشته است خالی از لطف نیست.

چرا «جمشیدخان عمویم، که باد همیشه او را با خود می‌برد» را ترجمه کردم شنیدیم که آخرین رمان بختیار علی نویسنده‌ی کرد عراقی قرار است به زودی با ترجمه‌ی مریوان حلبچه‌ای مترجم همیشگی آثار او به بازار بیاید. از حلبچه‌ای خواستیم درباره ترجمه‌ی یکی از آثار بختیار علی برای‌مان بنویسد. او برای‌مان درباره‌ی رمان جمشید خان عمویم، که باد همیشه او را با خود می‌برد نوشت. شرحی از مضامین رمان و در پایان این‌که چطور سرنوشت او و بختیار علی، از دو نسل، به جنگ‌های خانمان‌سوز گره خورده است.

و در پایان نقدی داریم که کاوان محمدپور از نویسندگان وینش بر کتاب ««سیری در آثار داستان‌نویسان کُرد؛ بختیار علی» از دکتر محمدرضا اصلانی نوشته است. در این نقد روی مبانی نظری و ویژگی‌های ادبی آثار بختیار علی تمرکز عمیق‌تری شده است. خواندن آن را توصیه می‌کنیم.

متنِ مخدوشِ منتقد در هفته‌های گذشته کتابی با عنوان «سیری در آثار داستان‌نویسان کُرد؛ بختیار علی» از دکتر محمدرضا اصلانی توسط نشر ثالث به بازار کتاب ایران عرضه شد. اگرچه طرح جلد کتاب به‌ شکلی است که در وهله‌ی اول ترجمه بودن کتاب را به بیننده القا می‌‌کند اما کتاب، تالیفی درباب نقد و بررسی آثار رمان‌نویس کُرد است. پرسش‌های اصلی این یادداشت آن است که آیا مبانی نظری و تحلیلی مولف را می‌توان مبانی دقیق و قابل اطمینانی برای تحلیل رمان‌های بختیار علی برشمرد، و این‌که تا چه میزان منتقد توانسته است اصول و طرحی علمی برای تحلیل انتقادی رمان‌های وی لحاظ کند.