مصاحبه در فیلم مستند: شاید در فضای رسانه‌ای امروز، از تلویزیون گرفته تا اینترنت چیزی بیشتر از مصاحبه وجود نداشته باشد. گفت‌وگوهای زیادی چه با حضور پرسش‌کننده در جلوی دوربین و چه بدون حضور او درباره تمام مسائل وجود دارد که نه فقط کارشناسانه و تخصصی، بلکه حتی حول تجربیات انسانی افراد برای یکدیگر هستند. همه‌اش برای آن که برای احساس بهتر و رفاه بیشتر در زندگی پای صحبت هم بنشینیم. 

مصاحبه با این که ساده به نظر می‌رسد انجامش هم از نظر زیبایی‌شناسی و هم تکنیکی و هم اخلاقی، یک کار تخصصی‌ست. در همین فضای اینترنت حواشی زیادی در مورد صحبت‌های پخش‌شده از افراد مختلف پیش می‌آید، این که پذیرش ویدیوهایی از تکه‌صحبت‌های افراد نیاز قاطع به ذکر منبع موثق و راستی‌آزمایی دارند، یکی از علائم این مسأله است.

اما مصاحبه از اجزاء مهم فیلم‌های مستند است. یک فیلم مستند حرفه‌ای باید از تمام افراد حاضر در آن امضاء رضایت داشته باشد و فیلمساز به عنوان مسؤول دیدگاه فیلم همیشه برای پاسخ‌گویی حاضر باشد. این که مصاحبه با چه نوع پرسشگری و زیبایی‌شناسی‌ای ضبط می‌شود بر ساختار و دیدگاه فیلم مؤثر است. انواع گونه‌های مستند وجود دارد که در بعضی از آنها مصاحبه وجود ندارد، مثل فیلم‌هایی که به روش مشاهده‌گر ساخته می شوند. اما گونه‌های زیادی هستند که مصاحبه‌ یا گفت‌وگودارند.

حالا آیا مصاحبه و گفت‌وگو با هم فرق دارند؟ این نکته و کلی مبحث و جزئیات حاصل تجربیات روبرت صافاریان در کتاب صد‌وچهل صفحه‌ای «مصاحبه در فیلم مستند» در دسترس است.

کتاب یک هدیه جالب هم در انتها دارد، که ترجمه یک گفت‌وگو با مستندساز مهم امریکایی، ارول موریس است. یکی از مستندهای مهم او «غبار جنگ» درباره رابرت مک‌نامارا وزیر جنگ امریکا در دوران جنگ ویتنام است. ارول موریس به خاطر دیدگاهی که در مورد نگاه مصاحبه‌شونده به دوربین، و تأثیرش بر تماشاگر داشت، یک روش فنی جالب برای فیلم‌های مصاحبه‌ای‌اش اختراع کرد.

درباره نویسنده

روبرت صافاریان متولد ۱۳۳۳، فارغ‌التحصیل کارگردانی از مدرسه عالی تلویزیون و سینما، و زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه پیام نور است.

فیلمساز مستند، نویسنده و مترجم که کتاب‌هایی مثل تاریخ سینما نوشته‌ی دیوید بوردول و کریستین تامسون، تدوین فیلم و ویدیو نوشته‌ی راجر کریتندن، نقاش زندگی مدرن نوشته‌ی شارل بودلر را ترجمه کرده و کتاب‌هایی چون سینمای عباس کیارستمی، و رمان خانه دوطبقه خیابان سنایی را نوشته است. از جمله فیلمهای مستند او می‌توان «گفت‌وگو با انقلاب»، «در فاصله دوکوچ» درباره یک شاعر ارمنی، «تهران در عکس» درباره تصویر تهران در تاریخ عکاسی ایران، و «وارونگی» درباره آلودگی هوای تهران را نام برد.

بخشی از کتاب مصاحبه در فیلم مستند

«… سرانجام باید به تشابه مصاحبه تصویری با بازجویی اشاره کرد. بازجویی هم نوعی مصاحبه است. در نقد فیلم «مشق شب» کیارستمی بارها او را به بازجو تشبیه کرده‌اند و نحوه پرسش او از بچه‌ها را به بازجویی. واقعیت این است که بین موقعیت مصاحبه برای فیلم و موقعیت بازجویی، شباهتی وجود دارد: در هردو مورد پرسش‌کننده در موضع قدرت قرار دارد و پرسش شونده در موضع ضعف.

البته این معادله قدرت در بازجویی به اوج می‌رسد. در مصاحبه تصویری، مصاحبه‌شونده کمابیش داوطلبانه در موضع پاسخ‌گو قرار می‌گیرد… مهمترین عنصر مصاحبه که آن را به بازجویی نزدیک می‌کند موقعیتی‌ست که شخص مجبور به مصاحبه شود، مثلا اسیران جنگی نمی‌توانند از مصاحبه با خبرنگاران رسانه‌های کشوری که در آن اسیرند طفره بروند… »