فیلم مستند همیشه قصه داشته، اما مدتی‌ست که این مقوله در کتاب‌ها و مقاله‌ها و ورک‌شاپ‌ها هم مطرح شده است. جالب این که برای مخاطب فیلم مستند هم در ابتدا کمی عجیب و سؤال برانگیز است: مگر آن فیلم داستانی و سینمایی نبود که قصه داشت؟

قصه فیلم مستند از افراد و ماجراهای واقعی بیرون می‌آید. ابزار و موادی که برای گفتن قصه استفاده می‌شود از واقعیت یا بازسازی واقعیت تامین می‌شود، و دیگر تفاوت مهمش در تعهدی‌ست که برای قرار داشتن پایش در حقیقت موضوع دارد.

این که چند سالی است مستقیما درباره تمرین برای قصه گویی در فیلم مستند صحبت می‌شود علت‌هایی دارد. یک علت مهم آن انقلاب دیجیتالی و بیرون آمدن دوربین‌های ویدیویی است که چند سالی‌ست سبب شده فیلمسازی مستند بسیار گسترده انجام شود. تنوع گونه‌های فیلم مستند از مستند خبری و پروپاگاندا در قرن بیست، امروز در قرن بیست‌ویک به فیلم‌های خودنگاره و خانوادگی هم رسیده است. فیلم‌هایی که مخاطب گسترده‌ای آنها را تماشا می‌کند و لذت می‌برد.

با آسان شدن دسترسی به ابزار این سؤال پیش آمد که آیا روشن کردن دوربین و ثبت وقایع کافی‌ست؟ نه. هیچ وقت هم نبوده است. اتفاقا وقتی ابزار سنگین‌تر و گران‌تر بود و متعلق به تلویزیون‌ها و نهادهای دولتی، شیوه‌ اصلی ساخت فیلم مستند تابع برنامه‌ریزی دقیق و بدون اتلاف وقت و نگاتیو بود، برای فیلمبرداری بر اساس روایتی از پیش تعیین شده و حتی گاهی با میزانسن و دکوپاژ. هنوز هم این شیوه در کنار شیوه‌های جدیدتر استفاده می‌شود.

علت دیگر این است که فیلم مستند از حیطه آموزش و خبر و پروپاگاندای مستقیم، پا به حیطه سرگرمی هم گذاشته است، سرگرمی‌ای که قرار است ما را با دنیا و مافیها هم آشنا کند. اکنون فیلمسازی مستند در دست نهادهای خصوصی هم هست و تبدیل به یک صنعت شده که باید مخاطب داشته باشد. نهادهای ترویجی زیادی برای مطرح شدن مسائل دنیا مانند محیط زیست، حقوق کودکان، تحلیل و نقد قوانین، بازتاب دادن فقر، استثمار و بسیاری مسائل دیگر، حامی تولید فیلم‌های مستند می‌شوند. پس «مستندساز باید بتواند قصه‌های قوی و قابل رقابت بسازد».

کتاب قصه‌گویی در فیلم مستند در سال ۱۳۹۰ ترجمه شد، آن سال برای من مانند قطره آبی در کویر، کمیاب و ویژه بود. مثل یک کلید صندوق اسرار.

کتاب حاوی چهار بخش است؛ بخش اول با نام طراحی قصه و بخش دوم با عنوان پیش‌نویس فیلمنامه درباره ترکیبی از اصول داستان‌نویسی با مهارت بهره‌گیری از مواد واقعی برای شکل دادن قصه است. در عین حال کتاب در بخش‌ بعدی‌اش با عنوان فیلمبرداری و تدوین هم مسیر قصه‌گویی را ادامه می‌دهد و از مهمترین آموزه‌های نویسنده همین است که قصه‌گویی در مستند همان اول و به یکباره اتفاق نمی‌افتد، بلکه با خطور ایده‌ای به ذهن فیلمساز آغاز می‌شود و در طول تولید قوام می‌یابد. در فصل آخر گفت‌وگوهای جالبی درباره داستان با چند سینماگر مستند وجود دارد.

درباره نویسنده 

شیلا کوران برنارد فیلمساز، نویسنده و آموزگار امریکایی‌ست. او جدا از نویسندگی برای سریال‌ها و فیلم‌های مستند و غیرمستند، نویسنده دو کتاب مهم قصه‌گویی مستند یا آنطور که در ایران ترجمه شده قصه‌گویی در فیلم مستند، و کتاب قصه‌گویی آرشیوی است. قصه‌گویی در فیلم مستند در بهار 2022 به چاپ پنجم رسید و تاکنون به پرتغالی، کره ای، چینی، لهستانی و ژاپنی و عربی ترجمه شده است.

خانم برنارد برنده جایزه امی برای فیلم‌های مستندش بر روی موضوع آموزش در امریکاست. نویسنده مستند بلند «بردگی به نام دیگری» بر اساس کتاب داگلاس بلکمون، و سریال مستند «داستان آموزش عمومی امریکا»، و بسیاری آثار دیگر است، ورک‌شاپ‌های زیادی در کشورهای مختلف درباره فیلمسازی و نویسندگی مستند برگزار کرده و عضو آکادمی‌های مختلفی مرتبط با تولید مستند و علوم انسانی‌ست.

بخشی از کتاب قصه گویی در فیلم مستند

«نیروی فیلم مستند از این نشأت می‌گیرد که ریشه در واقعیت دارد… مخاطب به مستندساز اعتماد می‌کند و این اعتماد نقش عمده‌ای در نیروی فیلم دارد… در هم شکستن این اعتماد با نمایش تلویحی این نکته که رویدادهای فیلم عین واقعیت نیستند، یا فقط حقایقی ارائه شده‌اند که دیدگاه فیلمساز را اثبات کنند، یا تحریف واقعیت با توجیه ارائه‌ی فیلمی نمایشی‌تر، پایه‌های فیلم شما را سست می‌کند.»

«مستندساز از کجا باید یاد بگیرد قصه‌های قوی و قابل رقابت بسازد؟ قفسه کتابفروشی‌ها پر است از کتابهایی درباره ساختار قصه در فیلمهای دراماتیک، اما مستندساز با واقعیت سروکار دارد نه قصه و افسانه. ما اجازه نداریم از خودمان طرح و پیرنگی بسازیم یا دگرگونی و چرخشی در شخصیت ایجاد کنیم. برعکس باید این مؤلفه‌ها را از دل مواد خام زندگی واعی استخراج کنیم. قصه‌های ما باید به آرای خلاق آن مواد و مصالح متکی باشد…»