حتماً آن خاطره مشهور مرحوم پزشکزاد را شنیده‌اید که وقتی برای دانشجویان علوم سیاسی درباره پایگاه‌های نیروهای پیمان آتلانتیک شمالی ناتو (که موضوعی است بسیار جدی) سخنرانی می‌کرد اولین سوال دانشجوها در بخش پرسش و پاسخ از او این بود که آیا ناتو در سانفرانسیسکو هم پایگاه دارد؟ و طبعاً سالن از خنده حضار رفت روی هوا! زندگی ادبی ایرج پزشکزاد با همین خاطره قابل ترسیم است: موفقیت رمان «دایی جان ناپلئون» او به اندازه‌ای بود (هرچند دیر به دست آمد) که نام پزشکزاد بدون نام دایی جان ناپلئون ذکر نمی‌شد.

این شهرت کتاب‌های دیگر او را زیر سایه برد. کدام کتاب‌ها؟ خود پزشکزاد نمایشنامه «ادب مرد به ز دولت اوست تحریر شد» را بهترین کارش می‌دانست. کارش را با ترجمه شروع کرده بود. ترجمه آثاری از ولتر یا «دزیره» و یا بخش‌هایی از «شوایک» اثر معروف ادبیات چک البته از روی ترجمه فرانسوی آن. در فرانسه درس خوانده بود. این کشور و زبانش را می‌شناخت و دوست داشت و بعد از انقلاب هم به فرانسه رفت. سال‌ها مقیم پاریس بود. 

برای آشنایی بیشتر (که البته باز هم مختصر است) با کارنامه ادبی پزشکزاد می‌توانید این مقاله را بخوانید. 

یادی از ایرج پزشکزاد ایرج پزشکزاد ابتدا کار قلمی را با ترجمه‌ی آثاری از مولیر ،‌ ولتر و رمان‌های تاریخی برای پاورقی نشریات آغاز کرد. برای نشریه فردوسی ستون طنزی می‌نوشت و بیشتر کتاب‌هایش را ابتدا به صورت پاورقی در نشریات منتشر کرد و بعد به صورت کتاب درآورد. بعد از انقلاب مقالاتی سیاسی و اجتماعی و تاریخی نوشت اما طنز را هیچ‌گاه رها نکرد. این مقاله معرفی مختصر کارنامه ادبی اوست.

چهارتا از معروف‌ترین کارهای پزشکزاد (البته منهای دایی جان ناپلئون) را برای بررسی بیشتر انتخاب کرده‌ایم. «آسمون ریسمون» یکی از این‌هاست. ایرج پزشکزاد در سال‌های دهه 30 برای خوانندگان مجله فردوسی و علاقه‌مندان به هنر و ادبیات با مطالب طنزی شناخته‌شده بود که با عنوان «آسمون ریسمون» می‌نوشت. در آن با زبانی طنز آثار ادبی زمان خودش و جریان‌ها و شخصیت‌های فرهنگی را با زبانی طنز مورد انتقاد قرار می‌داد. این نوشته‌ها اوج هزل روزنامه‌ای اوست. 

شعر نو، نیمدار، کهنه در وصف انگبین ناموس! ایرج پزشکزاد در سال‌های دهه 30 برای خوانندگان مجله فردوسی و علاقه‌مندان به هنر و ادبیات با مطالب طنزی شناخته‌شده بود که با عنوان «آسمون ریسمون» می‌نوشت و در آن با زبانی طنز آثار ادبی زمان خودش و جریان‌ها و شخصیت‌های فرهنگی را با زبانی طنز مورد انتقاد قرار می‌داد. این نوشته‌ها اوج هزل روزنامه‌ای اوست. پزشکزاد توان بالایی در ایجاد فضای دراماتیک و خلق فضای نمایشی از طریق دیالوگ‌نویسی دارد و آثارش بیشتر گفتگو محور و متکی بر دیالوگ‌های به‌شدت خنده‌آور است که جای تعریف و توصیف می‌نشیند.

پزشکزاد در «حافظ ناشنیده پند» گوشه‌هایی از زندگی حافظ را روایت می‌کند. کتاب دیگری هم درباره طنز در کارهای سعدی نوشته است. در «طنز فاخر سعدی» گونه ای از طنز را معرفی و تحلیل می کند که در میان اهل ادبیات کمتر شناخته شده است. چندان که این گونه‌ی خاص طنز در آثار سعدی، حتی توجه سعدی‌شناسان را جلب نکرده و غالباً کسانی که از طنز سعدی نوشته‌اند، نگاه‌شان به شوخی‌های زبانی، طنزهای موقعیت و حکایت‌های فکاهه و هزل بوده است.

حافظ و سعدی با قلم شیرین ایرج پزشکزاد در روایت ایرج پزشکزاد از زندگی حافظ از زبان محمد گلندام، به شیراز قرن هشتم می‌رویم و قدم به قدم با حافظ در کوچه‌ و بازار شیراز همراه می‌شویم و تا می‌رسیم به منزلگاه عبید زاکانی که سرسلسله‌ی رندان و طنزآوران است و در عصر حافظ، شاعری نامدار و حکیمی سالخورده است. ایرج پزشکزاد در کتاب «طنز فاخر سعدی» گونه ای از طنز را معرفی و تحلیل می کند که در میان اهل ادبیات کمتر شناخته شده است چندان که این گونه‌ی خاص طنز در آثار سعدی، حتی توجه سعدی‌شناسان را جلب نکرده است.

ماشاءالله خان در بارگاه هارون الرشید شاید بعد از دایی جان ناپلئون موفق‌ترین کار پزشکزاد بوده باشد و نخستین کتاب تالیفی ایرج پزشکزاد؛ طنزنویس و داستان نویس صاحب سبک ایرانی محسوب می‌شود. ماشاءالله خان در بارگاه هارون‌الرشید سال‌ها به شکل افست در بساط دستفروش‌های خیابان انقلاب روزگار می‌گذراند و جزء کتاب‌های پرشمار این بساط‌ها بود. تا این‌که یک‌بار در سال ۱۳۸۴ توسط انتشارات صفی‌علیشاه و به تازگی نیز توسط انتشارات فرهنگ معاصر به شکل قانونی و با مجوز رسمی ارشاد وارد بازار کتاب شد.

ماشاءالله خان در بارگاه هارون الرشید قصه یک دربان ساده بانک به نام ماشاءالله‌خان است که به سبب تحصیل در رشته تاریخ، همواره در کتاب‌های تاریخی علی‌الخصوص کتاب‌های مربوط به دوره خلیفه عباسی؛ هارون‌الرشید سیر می‌کند. یک مرتاض هندی ماشاءالله‌خان را به آرزویش برای زندگی در دوران عباسیان می‌رساند. او در آن‌جا با شخصیت‌های معروف آن دوران؛ هارون الرشید، جعفر برمکی، مسرور سیاف، ابوالمقصور موصلی و … دیدار می‌کند.

دیدار با خلیفه عباسی و دیگران ماشاءالله خان در بارگاه هارون الرشید قصه یک دربان ساده بانک به نام ماشاءالله‌خان است که به سبب تحصیل در رشته تاریخ، همواره در کتاب‌های تاریخی علی‌الخصوص کتاب‌های مربوط به دوره خلیفه عباسی؛ هارون‌الرشید سیر می‌کند. یک مرتاض هندی ماشاءالله‌خان را به آرزویش برای زندگی در دوران عباسیان می‌رساند و در آن‌جا با شخصیت‌های معروف آن دوران؛ هارون الرشید، جعفر برمکی، مسرور سیاف، ابوالمقصور موصلی و … دیدار می‌کند. پزشکزاد خود در مقدمه کتاب می‌گوید این طرح را به تقلید از ادبیات خارجی ریخته است و پیش از او فرانسوی‌ها، آمریکایی‌ها، ایتالیایی‌ها، انگلیسی‌ها و غیره موضوع سفر به گذشته را مکرر به عنوان تفریحی دلپذیر، در سینما مورد استفاده قرارداده‌اند.