معمای پیچیده‌

یکی از روزهای خسته‌‌کننده است که از دانشگاه برگشته‌‌ام و روی صندلی‌‌های زرد مترو نشسته‌‌ام و منتظرم تا قطار بیاید. قبل از این اما، رفته‌‌ام یکی از کتابفروشی‌‌های کودک و نوجوان خیابان انقلاب و یک کتاب تصویری تازه خریده‌‌ام. کتابی که در نگاه اول پیش خودم گفتم مثل بقیه‌‌ی کتاب‌‌های تصویری، ساده است و خستگی یک روز کسل‌‌کننده را از تنم در می‌‌آورد. سیاه و سفید دیوید مکاولی اما، اصلا آن‌‌طور که فکرش را می‌‌کردم نبود!

وقتی شروع به خواندنش کردم، انگار افتادم توی گرداب پیچ در پیچ روایتش و برای اینکه از قضیه سر در بیاورم، متن را با دقت می‌‌خوانم و تصاویر را با جزئیات تمام نگاه می‌‌کنم، اما انگار دیوید مکاولی معمایی طراحی کرده که به این راحتی نمی‌‌شود حلش کرد!

کتاب سیاه و سفید، چهار داستان جدا را روایت می‌‌کند که در آغاز نمی‌توان بینشان ارتباطی پیدا کرد و حتی زمان وقوعشان نیز یکسان نیست. هر صفحه، به چهار کادر تقسیم شده که در هر کدام، یک داستان روایت می‌شود. داستان‌ها، همگی تکه‌‌هایی از زندگی روزمره‌اند و پیچیدگی خاصی ندارند، در داستان اول که نامش «خیالات» است، پسر کوچکی را می‌‌بینیم که سوار قطار است و خودش را گوشه‌‌ی واگن مچاله کرده. او اولین بار است که به تنهایی سفر می‌‌کند و منتظر است تا زودتر پدر و مادرش را ببیند. دیوید مکاولی تصاویر این بخش را با آبرنگ کشیده است.

در داستان بعدی به نام «والدین مشکل‌‌ساز»، دختر و پسری را می‌‌بینیم که از رفتارهای یکنواخت والدینشان خسته شده‌‌اند. از اینکه آن‌‌ها سر ساعت خاصی خانه را ترک می‌‌کنند، قبض‌‌ها را نگاه می‌کنند و تنها حرفی که با بچه‌‌ها می‌‌زنند درباره‌ی مشق است. داستان بعدی نامش «وقت‌‌گذرانی» است. در این داستان تنها یک مکان را می‌‌بینیم. یک ایستگاه قطار که هر روز انسان‌‌های زیادی وقتشان را آن‌جا می‌‌گذرانند. روزنامه می‌‌خوانند و منتظر می‌‌مانند تا قطار از راه برسد. داستان بعدی، به نام «هرج و مرج گاوهای شیرده»، درباره‌ی گاوهایی است که اگر از مزرعه بیرون بروند، پیدا کردنشان کار راحتی نیست.

داستان کتاب اما، تنها به این چهار کادر معطوف نمی‌شود. داستان دیگری نیز در لایه‌‌های زیرین تصاویر در جریان است که تنها با دقت در جزئیات می‌‌توان به آن پی برد. در کتاب، شخصیتِ دزدی وجود دارد که او را در تصاویر می‌‌بینیم و در متن، صحبتی از او نشده. این شخصیت، به هیچ کدام از داستان‌‌ها تعلق ندارد، با این حال حداقل یک بار او را در هر داستان می‌‌بینیم. دزد که لباس سیاه و سفید به تن دارد، در داستان «هرج و مرج گاوهای شیرده»، در سیاه و سفیدی گاوها پنهان شده است.

در داستان «خیالات»، او را در قطار می‌‌بینیم که کنار پسر نشسته، در داستان «والدین مشکل ساز»، تلویزیون خانه دارد او را نشان می‌‌دهد و در آخرین صحنه‌‌ی داستان «وقت گذرانی»، او را می‌‌بینیم که در ایستگاه قطار ایستاده و کسی جز او و یکی از مأموران ایستگاه در آن جا حضور ندارد.

کتاب سیاه و سفید را می توان کتابی تصویری دانست با روایتی پست مدرن. دیوید مکاولی به اشتراک بین داستان‌‌ها اشاره‌ای نکرده و رمزگشایی آن را برعهده‌‌ی خواننده گذاشته است. این کتاب سال ۱۹۹۰ منتشر شده و در زمان خودش، از کتاب های بحث برانگیز به شمار می‌‌آمده است. منتقدان معتقد بودند این کتاب برای کودکان، بیش از حد پیچیده است و آن‌‌ها را گیج می‌‌کند. با این حال، در یک نظرسنجی که از کودکان صورت گرفت، به عنوان یکی از کتاب های موردعلاقه‌‌شان انتخاب شد.

معمولا مخاطبان اصلی کتاب‌‌های تصویری، کودکان سال‌‌های اول دبستان هستند. کودکانی که هنوز به طور کامل با نوشته‌‌ها ارتباط برقرار نمی‌‌کنند و تصاویر برایشان گویاتر است. کتاب سیاه و سفید، در عین پیچیدگی، هم می‌‌تواند برای این گروه سنی مناسب باشد، تا درک تصویری آن‌‌ها را بالا ببرد، و هم می‌‌تواند برای کودکان سال‌‌های بالاتر و حتی نوجوانان مناسب باشد. زیرا هم متن و هم تصاویرش قابلیت کشف شدن از زاویه دیدهای گوناگون را دارند.

تصاویر این کتاب، با سایر کتاب‌‌های تصویری یک تفاوت اساسی دارد. سبک تصویرگری و حتی تکنیک به کار گرفته شده، در هر داستان متفاوت است. دیوید مکاولی یکی از داستان‌‌ها را با آبرنگ کشیده و در داستان دیگر، تنها از آب مرکب و راپید استفاده کرده. سبک رنگ‌‌گذاری هر داستان هم متفاوت است و اینگونه است که مخاطب مطمئن می شود هر داستان در فضای کاملا جداگانه‌‌ای رخ می‌‌دهد. کتاب سیاه و سفید، با وجود اینکه در زمان چاپش تحسین منتقدان را به دنبال نداشت، اما تصاویر آن تأثیرگذار بودند و الهام‌‌بخش کتاب-های تصویری زیادی شدند. این کتاب به خاطر تصویرگری خوبش برنده‌ی جایزه‌ی کالدکات شده است.

از پیچیدگی‌‌های این کتاب، می‌‌توان به این مورد اشاره کرد که متن، داستانی را تعریف می‌‌کند در حالی که تصاویر چیز دیگری نشان می‌‌دهند. در داستان «هرج و مرج گاوهای شیرده»، متن تماما از گاوها و خصوصیاتشان صحبت می‌‌کند، در حالی که شخصیت اصلی این داستان دزدی است که لا‌‌به‌‌لای گاوها پنهان شده و تنها در تصاویر او را می‌‌بینیم. یا در جایی دیگر، در داستان «خیالات»، پسر از زن پیری می‌‌گوید که در واگن قطار کنارش می‌‌نشیند و حرفی نمی‌‌زند. اما ما دزد را می‌‌بینیم که لباس‌‌های دیگری پوشیده و آن‌‌جا نشسته است.

در پایان می‌‌توان گفت سیاه و سفید کتابی است که به ما می‌‌گوید وقایع گوناگون زندگی، هرچند متفاوت، به یکدیگر مرتبط هستند و اتفاقات اطراف ما ممکن است پیچیده‌‌تر از آنچه به نظر می‌‌رسند باشند، همان طور که همه چیز سیاه و سفید نیست و رنگ‌‌های دیگر نیز وجود دارند. هم‌‌چنین مفاهیم دیگری هم‌‌چون روابط بین والدین و فرزندان در این کتاب به چشم می‌‌خورند.

این کتاب می‌‌تواند پرسش‌‌های زیادی در مخاطب خود ایجاد کند و از این رو بهانه‌ی خوبی برای گفت‌‌وگو با کودکان باشد. پیچیدگی کتاب مخاطب را به جستجو وامی‌‌دارد و باعث می‌‌شود ذهن او به جزئیات توجه بیشتری نشان دهد.