کتاب ایرانیان، کتابی تحلیلی_تطبیقی است که دانشگاه ییل کانادا به همایون کاتوزیان پیشنهاد داده و روایت تاریخ ایران از افسانه‌ها و اسطوره‌‌های ایران باستان تا زمان معاصر است. هرچند به توصیه ناشر دو فصل آخر کتاب حذف شده و با فصل «انقلاب بهمن 57» پایان می‌یابد.

کتاب حاضر تاریخ ایران _کشوری که تـا دهـه‌ی 1930 در غـرب «پـرشا»، «پرس» یـا مـانند آن نامیـده مـی‌شد_ از آغـاز امپـراتوری پارسیان تا امروز است. موضوع کتاب هم «چیستی» تاریخ ایران و هم «چگونگی» و «چرایی» آن اسـت. در راه انـجام ایـن سه کار با هم، نویسنده ملاحظاتی تطبیقی نیز میان تاریخ ایران و تاریخ اروپا انجام داده تا نشان دهـد که جامعه‌ی ایران و تاریخ پرنقش و نگار آن با آن‌چه که در غرب گذشته، تفاوت‌های مهمی داشته است.
«ایران و ایرانیان»، «افسانه‌ها، اسطوره‌ها، تاریخ باستان»، «یونانیان، پارتیان، پارسیان»، «اعراب، اسلام و ایرانیان»، «ترکان و مغولان»، «بار دیگر امپراتوری ایران»، «فروپاشی و وحدت دوباره»، «معمای اصلاح و تجدد انقلاب برای قانون»، «حکومت استبدادی نوین»، «اشغال، ملی شدن نفت و دیکتاتوری»، «انقلاب سفید» و «انقلاب بهمن 1357» موضوعاتی است که این کتاب به آن‌ها پرداخته است.

کاتوزیان این کتاب را سال 2009 به پایان رسانده است. فصل حدودا 40 صفحه‌ای که درباره انقلاب اسلامی نوشته شده، با جمله معروف شاه که «پیام انقلاب شما ملت ایران را شنیدم» آغاز می‌شود. هرچند کاتوزیان در فصل قبلی به شرایط حکومت پهلوی پرداخته، این بار به تلاش‌ها، شیوه و رویکرد روحانیون در دست‌یابی به قدرت می‌پردازد. مسیری که از سیاست حذف با کودتای سال 32 آغاز و منجر به ایستادگی جامعه در برابر حکومت می‌شود، در این فصل تحلیل می‌شود. استدلال‌های افراد تاثیرگذار همچون آیت‌اله خمینی، شریعتی ، مطهری و … برای ضرورت عمل انقلابی و رابطه بین روحانیون و تشکیلات چپ از دیگر مواردی است که در این بخش بررسی شده است.

درباره نویسنده

محمد علی همایون کاتوزیان که در جهان بیشتر «هما کاتوزیان» شناخته می‌شود متولد ۲۶ آبان ۱۳۲۱ در تهران است و سالهاست در آکسفورد انگلیس زندگی می‌کند. او پس از تحصیل در مدرسه البرز و وورود به دانشگاه تهران در سال 1340 روانه انگلیس شد، مدارکش را از دانشگاه‌های بیرمنگام، لندن و کنت دریافت کرد و سالهاست به عنوان استاد شرق‌شناسی در دانشگاه آکسفورد تدریس می‌کند.

کاتوزیان جامعه‌شناس و اقتصاددان است و فضای ایران را به خوبی تحلیل می‌کند. او سردبیر نشریه تخصصی ایرانشناسی بود که افراد شناخته شده ایران در آن تحقیق و پژوهش می‌کردند. به عنوان یک تاریخ‌شناس از نگاه غربی تحقیرگرایانه به تاریخ ایران انتقاد می‌کند. او نظریه کوتاه مدت بودن جامعه ایران را مطرح کرد و در این باره دلایل خود را ارائه داد.

کتاب‌های دیگر او از جمله نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران، صادق هدایت از افسانه تا واقعیت، اقتصاد سیاسی ایران، جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران، تضاد دولت و ملت، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران و ….. نیز در ایران ترجمه و منتشر شده‌اند.

بخش‌هایی از کتاب 

*انقلاب عوامل بلند مدت و کوتاه مدت فراوانی داشت. اما اگر رژیم درجه‌ای از مشروعیت، و پایگاه اجتماعی معقولی در برخی از طبقات اجتماعی ( دست کم مالکان و مردم تجددگرا و سکولار) برخوردار بود، جنبش انقلابی به شورش سراسری جامعه علیه حکومت تبدیل نمی‌شد. یکی از نتایج نرخ رشد اقتصادی بالا و پی‌گیری ناشی از درآمدهای فزآینده نفت، ظهور طبقات اجتماعی تازه در شرایط افزایش سریع جمیعت بود. اعضای طبقات جدید نه تنها هیچ تعهد یا تشکری نسبت به حکومت حس نمی‌کردند بلکه به دلایل متعددی ناراضی هم بودند. این بخش از مردم همچنین از نظر فرهنگی و مذهبی با حکومت و بخش متجدد جامعه ایران بیگانه بود. برخلاف دوره آخر حکومت رضا شاه حکومت فعالیتهای مذهبی مانند عزاداری و تعزیه عاشورا را سرکوب نمی‌کرد و استفاده از حجاب را نیز ممنوع اعلام نکرد. اما از طرف دیگر مرم مذهبی و طبقات سنتی گسترش پدیده‌هایی چون مشروب فروشی، کاباره و دامن کوتاه (مینی ژوپ) زنان متجدد را اهانت به ارزش‌های خود تلقی می‌کردند.

*کشف قطعی سرچشمه یک انقلاب همیشه کار دشواری است. ریشه انقلاب 22 بهمن 1357 ایران را گاه در کودتای 28 مرداد 1332 جست‌وجو کرده‌اند اما در حقیقت ممکن بود بسیاری رویدادها در فاصله این سال‌ها رخ بدهند یا ندهند و از انقلاب جلوگیری کنند.