برای علاقمندان تاریخ، در مواجهه با یک پدیده تاریخی، معمولاً نخستین سئوال این است که کدام منابع، کتاب‌ها یا مقالات برای شروع مطالعه و تحقیق بهترین هستند؟ در باب ماجرایی مانند «جنبش جنگل» داستان کمی پیچیده می‌شود، زیرا گستردگی طیف‌های درگیر چه به لحاظ سیاسی و چه ایدئولوژیک از یک سو، و نقاط کورِ همچنان پابرجای تاریخی از سوی دیگر باعث شده که بسیاری چه موافق و چه مخالف روایت تاریخ را قربانی نتیجه‌گیری سیاسی یا ایدئولوژیک خود کنند.

این‌گونه است که شما منابعی خواهید یافت که میرزا کوچک خان را سردار رشید اسلام و سلف برحق روحانیونی که در سال 57 حکومت ایران را در دست گرفتند می‌دانند، و منابعی خواهید یافت که میرزا را بازوی لنینیسم و بلشویسم در جنوب سرزمین اصلی خواهند دانست و نخستین سراینده سرود خلق‌ در ایران. آن‌چه در این مورد اهمیت بسیاری دارد این است که در ابتدای مواجهه با یک ماجرای تاریخی، وقتی ذهن نسبت به موضوع خام است، تاثیرپذیری آن بسیار زیاد است و اگر در ابتدا با یکی از این روایت‌های تحریف‌شده و یک وجهی مواجه شود، خارج شدن از گردابی که ذهن در آن اسیر می‌شود دشوار است.

بنابراین اهمیت بسیاری دارد که درباره جنبش جنگل مطالعه را از کتاب‌هایی آغاز کرد که تاریخ را «روایت» کرده‌اند و نه «تحلیل». خصوصاً منابع دست اول که این ماجرای طولانی را قدم به قدم از ابتدا تا به انتها روایت کرده و پیش برده‌اند. هدف این یادداشت معرفی چند کتاب است که با مطالعه آن‌ها، خواننده از این مرحله، یعنی تاثیرپذیریِ ذهن خالی عبور کرده و به جایی برسد که وارد مرحله بعدی و پیشرفته‌تر تحقیق و مطالعه شود، یعنی جایی که دیگر تسلط خوبی بر سیر ماجرا و شخصیت‌های درگیر در آن دارد، و می‌تواند ده‌ها و صدها کتاب و مقاله منتشر شده دیگر، حتی روایت‌های سوگیرانه یا حتی تحریف‌شده را هم بخواند، بدون آن‌که در قلاب آن‌ها گیر بیفتد.

روایت‌های دست اول از جنبش جنگل

• روایت افراد حاضر در نهضت جنگل/خاطرات یاران میرزا کوچک‌خان

نکته جالب توجه این است که علیرغم سرکوب کامل و نابودی جنبش جنگل توسط قوای قزاق به سرکردگی رضاخان، و مرگ میرزا به همراه گائوک در ارتفاعات تالش، سایر اعضای جنبش جنگل و حتی افراد بلندپایه، آن‌چنان مورد تعقیب و مجازات قرار نگرفتند. سربازان عادی که به «مجاهدین جنگل» معروف بودند از همان ابتدا در صورت تحویل اسلحه و جدا کردن خود از میلیشیای میرزا، امان گرفته و سر زمین و زندگی خود برگشتند، و فرماندهان و اعضای بلندپایه جنبش نیز چه آن‌ها که خود را تسلیم کردند، چه آن‌ها که دستگیر شدند عموماً پس از دوره‌ای کوتاه آزاد شدند و اکثراً باقی عمر را به زندگی غیرسیاسی و دور از تنش گذراندند. البته این شامل کسانی که قبل از بخش آخر جنبش و در سال‌های پیشین دستگیر شدند نمی‌شود. از جمله دو تن از مهم‌ترین افراد جنبش یعنی دکتر حشمت و حاج احمد کسمایی که هر دو به وعده امان فریفته شدند و اولی به دار آویخته شد و تمام اموال دومی را گرفتند و مدت‌ها به سیاهچال انداختند.

در هر حال، این جمع قابل توجه کسانی که در تمام دوران هفت ساله‌ی جنبش همراه میرزا بودند و منابع بسیار گران‌قدر تاریخی در روایت ماجرا به حساب می‌‌آمدند، عمدتاً تا سال 1320 ساکت بودند و به دنبال تحریر داستان نرفتند. زیرا درست پس از سرکوبی جنبش جنگل، روند افزایش قدرت رضاخان شتاب گرفت و دیری نپایید که رضا خان، رضا شاه شد و در دوران پهلوی اول مجالی برای چنین کوشش‌هایی نبود.

پس از سرنگونی رضاشاه توسط متفقین و پنجره باز سیاسی حاصل از این موضوع، چند تن از همراهان میرزا بر آن شدند که خاطرات خود را بنویسند. به روایتی، این افراد قصد داشتند کتاب سترگ مشترکی منتشر کنند اما اختلافات و تفاوت زاویه دید آن‌ها، خصوصاً در ماجراهایی که در آن زمان هنوز قفل آن ناگشوده بود -و در بسیاری موارد هنوز هم ناگشوده مانده- مانند نسبت میرزا و جناح چپ جنبش با شوروی، واقعه ملاسرا و قتل حیدر عمو اوغلی، باعث شد که این افراد نتوانند روی این موضوع توافق کنند و هر یک جداگانه تاریخ یا خاطرات خود را نوشتند.

از مهم‌ترین نوشته‌های این افراد که به دست ما رسیده، نوشته‌های میرصالح مظفرزاده، میرزا اسماعیل جنگلی (خواهرزاده میرزا)، صادق کوچک‌پور و محمد علی گیلک است که هر سه از نزدیک‌ترین افراد به شخص میرزا کوچک خان بودند. برخی از این یادداشت‌ها قبل از انقلاب به صورت غیر رسمی منتشر شدند و بعد از انقلاب به شکل رسمی تبدیل به کتاب شدند، و برخی هرگز تبدیل به کتاب نشده و صرفاً در نوشته‌های دیگران به آن‌ها استناد شد. از جمله آن‌ها که پس از انقلاب به صورت کتاب منتشر شدند می‌توان به خاطرات میرزا اسماعیل و محمدعلی گیلک اشاره کرد:

– قیام جنگل، (یادداشت‌های میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‌خان) تهران، انتشارات جاویدان، 1357.

– تاریخ انقلاب جنگل به روایت شاهدان عینی، گیلک، محمدعلی، رشت، نشر گیلکان، 1371.

اما در این میان، یک روایت دست اول بود که نه تنها به کتاب تبدیل شد بلکه بارها و بارها نیز تجدید چاپ شد و امروزه نیز به سادگی قابل خریداری است. کتابی که پس از انقلاب، انتشارات جاویدان منتشر کرد با نام «سردار جنگل» نوشته ابراهیم فخرایی و امروزه به چاپ پانزدهم رسیده است. جالب این‌جاست که ابراهیم فخرایی برخلاف میرزا اسماعیل یا محمدعلی گیلک جز افراد برجسته جنبش جنگل نبود و جزو حلقه‌ی اولیه‌ی نزدیکان میرزا به حساب نمی‌آمد -او را نباید با ابوالقاسم فخرایی که در دوره جمهوری شورایی ایران سرکمیسر شد اشتباه گرفت- در واقع ابراهیم فخرایی در دوران نهضت جنگل بسیار جوان بود و دسترسی سطح بالایی به اسرار جنبش نداشت، اما دلیل ماندگاری کتاب او، شکل حرفه‌ای نگارش آن به شیوه یک تاریخ روایی مدون است.

فخرایی صرفاً به دیده‌ و شنیده‌های خود بسنده نکرده، بلکه تجربه دست اول خود را با تحقیق و مقابله با نوشته‌ها و گفته‌های دیگران آمیخته و آن را تبدیل به یک کتاب مرجع تاریخی کرده است که قدم به قدم روایت جنبش جنگل را تعریف می‌کند. این همان کتابی است که تقوایی و پس از او افخمی برای ساخت سریال معروف «کوچک جنگلی» مبنا قرار دادند.

کتاب «سردار جنگل» از این جهت قابل توجه است که به لحاظ سیر وقایع و اتفاقات و تاریخ‌ رخدادها، نسبتاً دقیق است و به کسی که برای نخستین بار با تاریخ جنبش مواجه می‌شود دید بسیار خوبی از اتفاقات می‌دهد، اما این کتاب مانند تمام نوشته‌های اطرافیان میرزا -و حتی نوشته‌های دیگران- از «میرزا زدگی» کاملاً عاری نیست. مسئله مواجهه با جنبش جنگل خصوصاً در گیلان این است که مرگ میرزا و اسیر نشدنش او را در گیلان به اسطوره و افسانه تبدیل کرد و خصوصاً اطرافیان او نمی‌توانستند یا نمی‌خواستند نقد شدیدی متوجه او، کنش‌های او و تفکراتش کنند.

فخرایی گرچه سعی کرده در این مورد به ورطه افراط نیفتد، اما همچنان در گوشه و کنار اثر، رگه‌هایی از این میرزا زدگی دیده می‌شود. اما قسمت خوب قضیه این‌جاست که فخرایی خیلی کم دست به تحلیل زده و بیشتر روایت می‌کند و جلو می‌رود، به همین دلیل است که این کتاب در میان تمام خاطرات و تاریخ‌های دست اول، بیشتر از همه اقبال یافته و حفظ شده است. در هر حال، کتاب سردار جنگل، شروع بسیار خوبی برای اطلاع از سیر تاریخی داستان است.

• خاطرات و یادداشت‌های سایر افراد

این‌جا نقطه‌ای است که می‌توان با اطلاع از سیر اصلی روایت، و نقش بازیگران مختلف در آن، سایر منابع دست اول را نیز خواند.

به جز یاران و اطرافیان میرزا، دیگر بازیگران این داستان گسترده نیز خاطرات و یادداشت‌هایی نوشته‌اند که ماجرا را از زاویه خود تعریف کرده‌اند و این یادداشت‌ها اسناد تاریخی قابل توجهی به حساب می‌آیند، اما برای شروع کار مناسب نیستند، اول به این دلیل که معمولاً بسیار محدود به دانسته‌های فرد از یک زاویه دید هستند و صرفاً با خواندن آن‌ها نمی‌شود دید کاملی از سیر روایت پیدا کرد، ثانیا این که به ندرت پیدا می‌شوند!

از جمله‌ی این یادداشت‌ها می‌توان به کتاب شاهپور آلیانی نوه حسن خان آلیانی (معین الرعایا) اشاره کرد که معتقد بود روایت‌گران جنگل تصویر صحیحی از معین الرعایا و ایل آلیان ارائه نکرده‌اند و روایت خود را نوشت که بیشتر هم بر نواحی جغرافیایی تحت سلطه حسن‌خان متمرکز است. این کتاب نخستین بار توسط انتشارات میشا با نام نهضت جنگل و معین الرعایا (حسن خان آلیانی) در سال 1375 منتشر شد و پس از آن چند بار تجدید چاپ نیز شده است.

از سویِ کاملاً متفاوت داستان، ترجمه یادداشت‌های ژنرال ماژور دنسترویل نیز در کتابی به نام «امپریالیزم انگلیس در ایران و قفقاز» در سال 1357 منتشر شد، که این کتاب هم اکنون بسیار نایاب است.

• خاطرات آیت‌الله بحرالعلوم قزوینی – یک اثر متفاوت

کتاب «تاریخچه میرزا کوچک خان» اثر بحرالعلوم قزوینی اثری کاملاً متفاوت با سایر روایات است. همان‌طور که گفتیم در بیشتر آثار یاران و نزدیکان میرزا، نوعی میرزازدگی وجود دارد و حتی آن‌ها که سعی کرده‌اند روایت تاریخی خود را کمتر تحت تاثیر این میرزازدگی قرار داده و از تحلیل و داوری پرهیز کنند، همچنان نوعی احترام به شخصیت اسطوره‌ای میرزا در لفافه کلام‌شان مشخص است. کتاب بحرالعلوم قزوینی اما کاملاً متضاد این امر است.

بحرالعلوم روحانی شیعه‌ از خانواده‌ای برجسته بود که در سال‌های اوج گیری جنبش جنگل در انزلی و کسما و روستاهای اطراف سکونت داشت. به روایتی او قرار بود از راه گیلان برای تبلیغ به قفقاز برود اما به اصرار مردم گیلان در آن منطقه ماندگار شد. به گفته خود او، این تاریخ حاصل «مشاهدات و مسموعات» او است. یعنی در رده روایت دست اول جای می‌گیرد زیرا مدعی است هر آن‌چه نوشته را یا خود به چشم دیده و یا همان زمان شنیده است. اما چیزی که این اثر را با دیگر روایات متفاوت می‌سازد، مخالفت بی قید و شرط او با میرزا و تمام جنبش اوست.

در باب میرزا بحثی همیشه باز وجود دارد و آن این است که نسبت او با جناح چپ جنبش و کمونیست‌ها چه بود؟ روایت غالب این است که میرزا خود مذهبی و مخالف کمونیسم بود و اسناد و مراودات به جا مانده و همین‌طور اختلافات او با احسان‌الله خان و خالو قربان در دوران پایانی جنبش که زمینه‌ساز سقوط او شد نیز از این زاویه دید حمایت می‌کند، از جمله شروطی که برای عدم تبلیغ کمونیسم در گیلان، برای شکل‌گیری جمهوری شورایی گذاشت. این دیدگاه معتقد است که میرزا عدالت‌خواه بود و مرام کمونیسم را اگرچه خود با آن موافقت نداشت، در مسیر عدالت‌خواهی با اهداف خود همراه می‌دید. بحرالعلوم اما معتقد است که میرزا اگرچه عقبه مذهبی داشت اما با تاثیر گرفتن از اندیشه چپ در دوران انقلاب مشروطه، در زمان جنبش تمام و کمال همراه کمونیست‌ها بود و برعکس، جانماز آب کشیدنش برای این بود که حمایت قشر مذهبی را از دست ندهد.

یادداشت‌های بحرالعلوم (درگذشته به سال 1332) که توسط خانواده او نگهداری می‌شد توسط مهدی نورمحمدی در دهه هشتاد شمسی تنظیم و جمع‌آوری شد و نشر نامک آن را منتشر کرد. حقیقت این است که یادداشت‌های بحرالعلوم علیرغم ادعای خود او بر بی طرفی بسیار یک‌طرفه است، و در آن حتی نوعی نفرت و تحقیر نسبت به میرزا کوچک خان وجود دارد، اما وقتی تمام روایات از زاویه شیفتگی و احترام نوشته شده، مطالعه چنین اثری در ایجاد توازن، و پر کردن حفره‌های لازم برای ساخت یک شخصیت واقعی تاریخی (و نه یک اسطوره) کمک خوبی است.

آثار مورخان حرفه‌ای

مرحله بعدی آثار مورخان حرفه‌ای است. کسانی که آثارشان نتیجه تحقیق و مطالعه به روش‌های آکادمیک است. یکی از نخستین کسانی که به صورت تخصصی روی نهضت جنگل کار کرد دکتر شاپور رواسانی بود که حاصل تحقیق او در سال‌های تحصیل در مقطع دکترا در دانشگاه هانوفر آلمان و پس از آن است. رساله دکترای او درباره نهضت جنگل یکی از مقاله‌های مرجع در این زمینه است که بارها و بارها دانشجویان و مورخان به آن ارجاع داده‌اند.

کتاب «جمهوری شورایی سوسیالیستی گیلان» که در دهه شصت توسط نشر شمع منتشر شد، و چند بار نیز بازنشر شد، کتابی قابل توجه است که دید خوبی از زاویه تاریخ‌نگاری تحلیلی به خواننده می‌دهد. البته باید توجه داشت که در آن زمان دسترسی رواسانی به منابع، با محدودیت‌های مربوط به زمان پیش از گسترش اینترنت مواجه بود و همچنین، پس از انتشار این کتاب، منابع جدیدی نیز پیدا، یا منتشر شد و خصوصا درباره گره‌های کور داستان، زوایای جدیدی به ماجرا باز شد.

مورخان گیلانی نیز در دهه‌های اخیر، با توجه به اهمیت نهضت جنگل در تاریخ‌نگاری محلی گیلان، اقدام به تحقیق و مطالعه حرفه‌ای و نشر آثاری در این زمینه کردند. انتشارات ایلیای رشت به خصوص، آثار قابل توجهی در این زمینه منتشر کرده است. نخست کتاب «نهضت جنگل از آغاز تا فرجام» نوشته فریدون شایسته، که تاریخ مختصر و فشرده‌ای از سیر اتفاقات از شکل‌گیری هیئت اتحاد اسلام و بازگشت میرزا به رشت، تا مرگ او و سقوط نهضت به دست می‌دهد. کتاب شایسته، عمیق و جزئی روایت نمی‌کند، اما تصویر کلی خوبی از سیر وقایع به دست می‌دهد.

کتاب دیگر اما که در دهه نود منتشر شد، کتاب «گیلان و خیزش جنگل: تاریخ گیلان در دوران احمد شاه قاجار» اثر افشین پرتو است. این کتاب که به صورت جزئی‌تر و دقیق‌تری وقایع را روایت کرده است، حاصل بیست سال تلاش مرحوم پرتو، در جمع‌آوری اسناد و روایت‌های تازه، و بررسی و مقابله روایت‌های موجود قدیمی است. چیزی که این کتاب را ویژه می‌سازد، اولاً تلاش پرتو برای خارج شدن از دایره «میرزا زدگی» ذکر شده که خصوصاً مورخان گیلانی هنوز در دام آن می‌افتند است. قابل ذکر است که پرتو حتی از یادداشت‌های بحرالعلوم در کتاب خود بهره برده، و بدون سوگیری و پیش‌فرض تمام نوشته‌های او را به دقت مطالعه کرده و برخی نقاط که به نظرش در نقد میرزا صحیح بوده را در کتابش آورده است.

اما نکته ویژه دیگر درباره کتاب او، دسترسی پرتو به یک منبع نوین و بسیار پر اهمیت یعنی یادداشت‌های احسان‌الله خان دوستدار است. احسان‌الله خان معروف به رفیق سرخ انقلابی که نهضت جنگل را محمل مناسبی برای تحقق رویاهای سرخ خود می‌دید، رهبر واقعی جناح چپ جنگل بود و پس از سقوط نهضت به شوروی فرار کرد و سرانجام در تصفیه‌های استالین به جوخه مرگ سپرده شد. یادداشت‌های او مربوط به دورانی است که در آذربایجان شوروی حضور داشت و پرتو برای دسترسی به آن‌ها به آذربایجان سفر کرد.

استفاده از این یادداشت‌ها یک راوی جدید به داستان اضافه می‌کند که علاوه بر زاویه دید جدید در مسائل مورد مناقشه، در برخی موارد روایت موازی دقیقی نیز می‌سازد. برای مثال زمانی که میرزا تحت فشارهای شدید، میلیشیای خود را به دو قسمت تقسیم می‌کند که یک گروه در شرق و گروه دیگر در غرب سپیدرود حضور دارند، احسان‌الله خان رهبری یک گروه را به عهده دارد و به سمت کاکوه می‌رود و در آن‌جا دست به مقاومت می‌زند، کتابِ پرتو جزییات جدیدی از درگیری‌ها در جایی که خود میرزا حضور ندارد می‌دهد. و همچنین درباره درگیری کوتاه میان نیروهای خالو قربان و احسان‌الله خان زمانی که در اواخر جنبش میرزا به حالت قهر (یا فرار) به جنگل برگشته بود و این دو در رشت و انزلی حضور داشتند. در نهایت، زبان ویژه مرحوم پرتو، یعنی پرهیز از استفاده از واژه‌های عربی تا حد ممکن که یک تم کسروی وار به اثر داده، آن را تبدیل به یک کتاب خواندنی کرده است.

کتاب‌های نویسندگان چپ / آثار متمرکز بر وجه سوسیالیستی جنبش

با توجه به این‌که جمهوری شورایی سوسیالیستی گیلان نخستین نمونه از جمهوری‌های محلی تشکیل شده در ایران است که پس از تسلط بلشویک‌ها در ایالت‌های شمالی ایران شکل گرفتند، و بازیگرانی چون احسان‌الله خان و حیدرعمواوغلی که برای جنبش چپ ایران شمایل اسطوره‌ای دارند در آن حضور داشتند، بسیاری از چپ‌های ایرانی اقدام به نوشتن مقاله، جزوه یا کتاب در این زمینه کرده‌اند.

بخش عمده این نوشته‌ها صَرفِ لفاظی ایدئولوژیک شده و منطق و چفت و بست روایی مناسبی ندارد، اما برخی از این آثار چه قدیمی و چه جدیدتر، به دلیل تحقیق و بررسی مناسب و استفاده از اسناد، دید بسیار خوبی نسبت به یکی از مهم‌ترین سئوالات درباره جنبش یعنی شکل و دینامیک رابطه آن با شوروی به دست می‌‌دهد. از جمله این کتاب‌ها یکی اثر مصطفی شعاعیان، به نام «روابط شوروی و نهضت انقلابی جنگل» است که در سال 1349 نوشته شده است. شعاعیان کسی است که در جنبش چریکی ایران به داشتن نگاهی پرسش‌گر و نقاد شهره بود، به همین دلیل نوشته‌های او نسبت به سایر کسانی که خودشان در خط مقدم جنبش چریکی بودند، کمتر اسیر حلقه بسته ایدئولوژیک است.

کتاب دیگری اما در دهه هشتاد منتشر شد به نام «شوروی و جنبش جنگل» که تمرکز آن بر دوره پایانی جنبش یعنی حمله نیروی دریایی شوروی به بندر انزلی و شکل‌گیری جمهوری شورایی گیلان است. همان‌طور که قبلاً ذکر شد، جنبش جنگل دورانی طولانی است که قبل از انقلاب اکتبر -و حتی قبل از کناره‌گیری تزار- و قدرت گرفتن بلشویک‌ها در شوروی آغاز شد، اما در ادامه تاثیر فراوانی از تحولات همسایه شمالی گرفت تا این‌که سرانجام همین بالا و پایین‌های رابطه با شوروی، قدرت گرفتن و سپس سقوط و مرگ سریع جنبش را رقم زد.

این کتاب حاصل یادداشت‌های «گریگور یقیکیان» است که به کوشش برزویه دهگان منتشر شده. یقیکیان، روزنامه‌نگار و نمایشنامه‌نویس و فعال سیاسی سوسیال دموکرات ارمنی بود که آن زمان در رشت و انزلی حضور داشت و کتاب حاضر حاصل نوشته‌ها و یادداشت‌های اوست، قدرت کتاب به این است که یقیکیان صرفاً روایت نکرده و داستان ننوشته، بلکه در همان زمان نوشتار خود را بر اساس اسناد و مدارک همان دوران، مستند و مدلل کرده است. این کتاب بسیار ارزشمند، دید نوینی درباره سیر وقایع و موضع افراد در بخش پایانی جنبش می‌دهد.

در پایان باید اشاره کرد که تعداد مقالات و کتاب‌های منتشر شده درباره جنبش جنگل بسیار زیاد است، و به عنوان یک علاقمند به تاریخ معتقدم که در مطالعه هر واقعه‌ای نقطه‌ای وجود دارد، که اگر خواننده به آن برسد، و دید خود را نسبت به ماجرا قوام بخشد و تسلط مناسبی به سیر وقایع داشته باشد و ذهنش از حالت تاثیرپذیری مضر خارج شود، آن‌گاه می‌توان هرچه اثر و نوشته موجود است خواند، زیرا شاید در یکی از آن‌ها نکته جدیدی پیدا شود. حتی اگر این احتمال اندک باشد.