روز: 28 خرداد 1398

هایکوی ژاپنی در اصل شعری متکی بر یک «بازی ادیبانه» به اسم «رِنگا» است. در اواخر قرن هفدهم چند شاعر از جمله باشو و اونیتسورا، رنگا را که «دنیایی و عاری از ذوق» شده بود، نجات دادند و رفته رفته اصطلاح «هایکو» در وصف شعری هفده هجایی به کار رفت که سه مشخصه‌ی رسمی داشت: ایجاز و فشردگی، احساس فصل (هر هایکو باید متعلق به یکی از پنج فصل باشد، بهار، تابستان، پاییز، زمستان و نوروز یا سال نوی ژاپنی که خودش یک فصل محسوب می‌شود) و البته «کلمه‌ی «قطع» که در آخر هر سه سطر به خواننده احساس نیاز به تأمل را گوشزد می‌کند. این خلاصه‌ای است از پیشینه و ماهیت هایکو آن طور که در کتاب هایکو شعر ژاپنی به ترجمه‌ی ع. پاشایی و نسترن پاشایی (نشر نظر؛ ۱۳۹۰) آمده است.

شعرهای عباس کیارستمی را چه بسا به هایکو تشبیه کرده‌اند. قالب کوتاه این شعرها و تصویری بودن تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها این مقایسه را کاملاً موجه می‌نماید. اما شاید بتوان ریشه‌های این قطعات کوتاه را که گاه به حکمت سنتی پهلو می‌زنند در ادب فارسی یافت.

آنچه که در فارسی به نام هایکو می‌شناسیم چه نسبتی با هایکوهای ژاپنی دارد؟ چه قالب‌های شعری دیگری را می‌شود با هایکو مقایسه کرد؟ شعر هایکو به شکلی که امروز فراگیر شده و هرکسی را به تولید و نوشتنش دعوت می‌کند ممکن است ما را به یاد مقاله‌ی دکتر شفیعی‌کدکنی درباره‌ی «شعر جدولی» بیاندازد؛ سرگرم شدن با کلمات و بازی با چینش‌های تصادفی که از هایکوهای سرشار از خلوت و تأمل ژاپنی دور و دورتر می‌شوند.