هفت مجموعه داستان کوتاه ایرانی

مجموعه‌های داستان کوتاه فرم محبوبی بین نویسندگان ایرانی هستند. در این پرونده هفت مجموعه داستان کوتاه جدید -یا نسبتاً جدید- از قصه‌نویسان جوان و قدیمی‌تر را انتخاب کرده‌ایم. این هفت نفر عبارتند از: حامد حبیبی، ساناز اسدی، حمیدرضا نجفی، مهدی ملکشاه و سه نویسنده قدیمی‌تر شهریار مندنی‌پور، اصغر عبداللهی و صمد طاهری.

***

حامد حبیبی متولد 1357 است و هم داستان کوتاه نوشته، هم داستان بلند و هم داستان برای کودکان و نوجوانان. شاعر هم هست. با آنجا که پنچرگیری‌ها تمام می‌شوند برنده جایزه گلشیری هم شده است. «املاک رابینسون» شامل ده داستان کوتاه است و نامش را از آخرین داستان این مجموعه گرفته است. داستانی که با خوابِ راوی شروع می‌شود و با خوابی دیگر به پایان می‌رسد. گویی هر بیداری، بیداری از خوابی عمیق‌تر است.

شاهد خاموش اشیا حامد حبیبی (نویسنده کتاب املاک رابینسون) داستان‌نویسی پست‌مدرن است، به معنای دقیق و درستش: نویسنده‌ای که از تمامی امکاناتی که جهان روایت در اختیارش قرار می‌دهد استفاده می‌کند. حبیبی از همه‌ی امکاناتِ رواییِ اسطوره، حماسه، حکایت، افسانه‌ی پریان، رمان کلاسیک، مدرن، و… استفاده می‌کند. کتاب شامل ده داستان کوتاه است و نامش را از آخرین داستان این مجموعه گرفته است. داستانی که با خوابِ راوی شروع می‌شود و با خوابی دیگر به پایان می‌رسد. گویی هر بیداری، بیداری از خوابی عمیق‌تر است.

ساناز اسدی «نیازمندی‌ها» را با نشر نیماژ منتشر کرده بود و حالا یکی از داستان‌های کوتاه آن مجموعه با نام «ویلای سگی» را در نوولای «سخت‌پوست» بسط و گسترش داده است.

سخت‌پوست داستان یک خانواده چهارنفره است از اهالی شهری ساحلی در شمال که زندگی‌شان از راه خدمت‌رسانی به تهرانی‌هایی می‌گذرد که در آن دیار ویلایی دارند یا ویلایی اجاره می‌کنند، به قول کتاب «ویلایی‌ها».

ویلایی‌ها و شمالی‌ها سخت‌پوست داستان خانواده‌ای از اهالی شهری ساحلی در شمال است که زندگی‌شان از راه خدمت‌رسانی به تهرانی‌هایی می‌گذرد که در آن دیار ویلایی دارند یا ویلایی اجاره می‌کنند، به قول کتاب «ویلایی‌ها». شخصیت اصلی داستان (پروتاگونیست قصه) داوود پدر خانواده است؛ نمی‌گویم قهرمان داستان چون داوود به همه چیز می‌ماند جز «قهرمان». سخت‌پوست داستان پدران و پسران هم هست، تصویری زیبا و پیچیده از پدر-پسری. احساس عشق و نفرت همزمان نسبت به پدری که یک جوری نمی‌تواند به زندگی‌اش سروسامانی بدهد و ناچار دل به مردمانی می‌سپارد که انگار دریا و ساحل و شهر را خریده‌اند. و این‌که پسرها با همه‌ی رویکرد متضادشان هر روز بیشتر شبیه پدر می‌شوند.

حمیدرضا نجفی  پیش از این دو مجموعه داستان منتشر کرده است. «باغ‌‌های شنی» که در ششمین دوره‌‌ی جایزه هوشنگ گلشیری، برنده بهترین مجموعه داستان شد، بیشتر داستان‌‌هایش در فضای زندان و در ارتباط با مجرمان در داخل یا بیرون از زندان است. این مجموعه که در زمان انتشار و پس از آن نیز مورد توجه قرار گرفت، داستان‌‌هایی خواندنی دارد و از نظر ساخت لحن و توجه به زبان در میان آثار معاصر مجموعه‌‌ای متفاوت است.

پس از آن در سال 1386 نجفی مجموعه «دیوانه در مهتاب» را با سه داستان منتشر کرد که از نظر توجه به تکنیک‌‌های داستان‌‌نویسی اثری است میان دو کار اول و آخر. در این سه مجموعه حرکت نجفی از فضایی رئال و موضوعات اجتماعی به فضای درونی و مسائل فردی را می‌‌توان به خوبی دید.

پیچیده در وهم حمیدرضا نجفی در مجموعه‌‌ی شب در «از ما بهترانیه» به سراغ وهم رفته است و اوهام را به واقعیت افزوده و با راویان غیرقابل اعتمادش ترکیب کرده و مجموعه‌‌ای شایسته توجه نوشته است. «شب در «از ما بهترانیه»» روایت جن‌‌ها یا در لفظ عامیانه‌‌اش از ما بهترانی نیست که شب‌‌ها سرگردان خانه‌‌ها و کوچه‌‌های تاریکند؛ روایت طبقه‌‌ی خاص و متفاوت از جامعه که در محله‌‌های شمال شهر تهران زندگی می‌‌کنند، هم نیست. روایت گروه خاصی از آدم‌‌هاست که در جهان خود گم شده‌‌اند.

مهدی قلی‌نژاد ملکشاه متولد سال 1363 است و دانش‌آموخته‌ی رشته ادبیات نمایشی از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است. نخستین اثر ملکشاه «توت‌فرنگی‌های اهلی» نام داشت و «نیروانای ناممکن ما» دومین مجموعه داستان اوست که بی‌ارتباط با اولی هم نیست.

چرا فقط همان یک پنجره بازه؟ راوی داستان‌های «نیروانای ناممکن ما» کلافه و عصبی و بدبین است، داستان‌ها بُعدی فلسفی هم دارند به این معنا که درباره‌ی بیهودگی و آبزورد بودن وجودی آدمیزادند. اما با کمی دقت می‌بینیم که باز با فشارهای زندگی زناشویی طبقات متوسط، موقعیت‌های کار مطبوعاتی و زندگی دانشجویی که تم‌های نسبتاً آشنایی هستند طرف هستیم، همین طور یک جور مخالفت با الکی خوشی بیهوده. و اتفاقاً این‌ها همه تم‌هایی هستند که به سرعت می‌توانند تکراری شوند. مهدی ملکشاه نویسنده بااستعدادی است و با صداقت درون خود را برای خواننده می‌گشاید اما هر استعداد ذاتی باید مهار شود، چون استعداد و پیروی از غریزه ذاتاً میل به پراکندگی و بی‌شکلی دارد.

سه مجموعه داستان بعدی منتخب ما، از نویسنده‌های جاافتاده‌تر و قدیمی‌تر هستند. 

شهریار مندنی‌پور متولد بهمن 1335 در شیراز است. از مهم‌ترین نویسندگان نسل سوم داستان‌نویسی ایران است و اولین مجموعه داستانش را در سال 1368 منتشر کرد و از مهم‌ترین نویسندگان جوان دهه‌های هفتاد -و هشتاد- به شمار می‌رود.

هفت ناخدا، شامل هشت داستان کوتاه نوشته‌ی شهریار مندنی‌پور است. مندنی‌پور قصه‌نویسی صاحبِ سبک است که جهان‌هایِ روایی‌اش غالباً استوار بر مبنایِ «زمان» و «زبان» است. در «هفت ناخدا» نیز به سبکِ متداولِ او با داستان‌هایی روبرو هستیم که در ظرفی از زبان و زمان شکل گرفته‌اند و عناصرِ داستانی به مثابه اجزائی منعطف درونِ توده‌ی مومی و نرمِ زبان و زمان جذب شده‌اند.

هفت‌ناخدا و گندمزاری در پاییز اگر نخواهیم داستان‌های دیگر مندنی‌پور را در این نوشته دخالت بدهیم، به گواهِ همین مجموعه داستانِ هفت ناخدا، او برای زیباییِ «زبان» می‌کوشد. و اگر بپذیریم که «زبان» خانه‌‌ای است که هر انسانی در آن سکنی دارد و هویتِ خود را از آن می‌گیرد، درمی‌یابیم که هدفی جز کشفِ معنایِ هستی از خلقِ این «زیبایی» در بین نبوده است. مجموعه‌ی هفت ناخدا با این جملات به پایان می‌رسد: «در همه‌ی این سال‌ها نوشته‌ام، و مدام هم که بی‌خانه‌تر شده‌ام، نوشته‌ام … تا فقط گندمزارِ کوچکِ خودم را با کلماتِ خودم در پاییزِ خودم به درو برسانم.» (ص: 135)

صمد طاهری متولد 1336 در آبادان است و آثارش هم رنگ‌وبوی جنوب را دارند. طاهری که جزو نسل سوم داستان‌نویسان ایران است از سال ۱۳۵۸ و با انتشار اولین داستان خود به‌نام گلبونا در جُنگ فرهنگ نوین به‌طور جدی وارد داستان‌نویسی شد. مجموعه داستان «زخم شیر» او در سال‌های اخیر مورد تحسین قرار گرفت و اسم صمد طاهری دوباره مطرح شد.

خیانت/بی‌وفایی، خشونت و عشق. سه مشخصه‌ی پررنگ مجموعه داستان شکار شبانه که صمد طاهری در اوایل دهه هفتاد نوشته بود، ولی آن‌طور که باید قدر ندید و این روزها بعد از موفقیت مجموعه زخم شیرِ او دوباره به بازار عرضه شد.

صمد طاهری؛ سی سال بعد خیانت/بی‌وفایی، خشونت و عشق. سه مشخصه‌ی پررنگ مجموعه داستان شکار شبانه که صمد طاهری در اوایل دهه هفتاد نوشته بود، ولی آن‌طور که باید قدر ندید و این روزها بعد از موفقیت مجموعه زخم شیرِ او دوباره به بازار عرضه شده است. با وجودِ گذشت سه دهه از زمان نگارشِ شکار شبانه انگار داستان‌های این مجموعه تازه نوشته شده‌اند.

و اصغر عبداللهی (1334 – 1399) که هم فیلم‌نامه‌نویس مطرحی بود و هم داستان‌نویس خوبی. عبداللهی هم متولد آبادان بود. هم داستان‌هایی در اقلیم جنوب دارد و هم داستان‌هایی متفاوت که در فضاهای دیگر می‌گذرند. «هاملت در نم‌نم باران» آخرین مجموعه داستان اوست.

هاملت، هدا گابلر، اتللو… و جنوبی‌ها! قصه‌های این مجموعه همانند دانه‌های تسبیح، هر کدام به طور مجزا وجودی مستقل دارند و در عین حال همه‌ی قصه‌ها با هم اثری واحد را شکل می‌دهند. نخی که دانه‌‎ها را کنار هم نگه می‌دارد و ربط می‌دهد «تئاتر» است. کل داستان‌های این مجموعه همراه باران در تهران و با جوانی که از شمال آمده شروع می‌شود و به جنوب ختم می‌شود.