کلاغان قدر تابستان چه دانند؟

در حال‌وهوای خاطرات تابستان

تابستان فصل خاطره‌هاست. خاطره‌هایی که در زیر آفتاب طلایی، براق‌تر و واضح‌تر به یاد آورده می‌شوند. چه چیزی در این فصل وجود دارد که حواس آدمی را به‌خصوص در کودکی و نوجوانی –آن نخستین تجربه‌های بلوغ و رنگ- فرامی‌خواند؟ تعطیلات و آزادی؟ حاضر شدن در جهان هست‌ها؟ چشم‌انداز تلالو خورشید روی بافت‌ و رنگ‌؟ یا شاید اعجاز شنیدن صداهایی که سکوتِ رخوتناکِ زمینِ دم‌کرده را می‌شکنند؛ صدای پرندگان، جویبار، امواج دریا، و زمزمه‌ی باد نرمی که گاه به عرق تن می‌آمیزد و خنکی مطبوعی را برجای می‌گذارد.

بااین‌حال نمی‌شود از خشم گرما و رخوت و کسالت‌باری آن ساعات طولانی غافل شد. رخوتی که گاه به شکلی مرگبار واقع می‌شود و در داستان‌ها بر هیبت رنگین و خوشایند تابستان می‌شورد. این نکته را در داستان‌های تابستانی متعددی ببینید که مرگ عنصر اصلی آن‌هاست، یک نوع همنشینی شادی و اندوه. به بیان دیگر داستان غم و اندوه نافرجام است و شادی‌های کوتاه.

هرچه هست، شیرین و تلخ، تابستان فصل فراخواندن خاطره‌هاست؛ خاطره‌هایی داغ که از صندوق‌خانه‌ی ذهن بیرون کشیده شده‌اند یا فرصت مکتوب شدن را یافته‌اند. ما در این پرونده به سراغ رمان‌ها و داستان‌هایی رفته‌ایم که یا روایتگر خاطرات تابستانی‌‌اند و یا حال‌وهوای تابستان را به یادمان می‌آورند.

پیش از این، تعدادی از نویسندگان خوب وینش در مقاله‌ای به تصویر تابستان در رمان‌ها و داستان‌ها پرداختند و از شش عنوان کتاب تابستانی نام بردند: در جستجوی زمان از دست رفته، رویا در شب نیمه تابستان، دایی جان ناپلئون، مجموعه هفت جلدی مانولیتو، بیگانه، و تابستان همان سال.

برای آشنایی با این کتاب‌ها مقاله‌ی نخست را بخوانید. پس از آن کتاب‌های دیگری را به فهرست تابستانی‌مان اضافه می‌کنیم.

تابستان در رمان‌ها تابستان‌ها شاید مثل پاییز پادشاه فصل‌ها نباشند یا مثل بهار زیبا و تازه محسوب نشوند یا اندازه زمستانی سرد و برفی، مایه‌های دراماتیک نداشته باشند اما در قصه‌ها جای پایی محکم دارند. تابستان‌هایی گرم و طولانی که تعطیلات را به یاد می‌آورند و رخوتِ ظهرها، تفریح در ساحل، بازی بچه‌ها در باغ، شرجی محیط‌های کارگری در جنوب یا حتی آفتابی که چشم مورسو در «بیگانه» را زد. در این پرونده سراغ تصویرهای تابستان در قصه‌ها و رمان‌ها رفته‌ایم.

گتسبی بزرگ شاهکار عظیم ادبیات آمریکا را می‌توان در زمره‌ی رمان‌های تابستانی دانست؛ تابستان گرم در ساحل با شب‌های طولانی و میهمانی‌های باشکوه و هیاهوی موسیقی جز و چشم‌انداز خانه‌ای که باغ‌های سرسبز احاطه‌اش کرده‌اند. گتسبی بزرگ روایت غم و اندوه نافرجام و شادی‌های کوتاه است.

“در آن هوای آفتابی و با آن توده‌های عظیم برگ که از شاخه‌های درختان بیرون می‌ریخت (درست همان‌جور که رویش گیاهان را در فیلم‌های تند شده‌ی سینما می‌بینیم) این اعتقاد آشنای قدیمی به من بازگشت که با رسیدن تابستان، زندگی از نو شروع می‌شود.”

مقاله‌ی پردیس سیاسی را درباره‌ی این کتاب بخوانید. 

در میانه‌ی کابوس و رویا گتسبی بزرگ مهم‌‌ترین اثر اسکات فیتز جرالد و یکی از آثار گران‌‌سنگ ادبیات انگلیسی زبان و جهان است. یک قصه‌ی عاشقانه کلاسیک که تمام اصول داستان‌نویسی را به‌درستی رعایت می‌کند؛ جوانی فقیر به دختری ثروتمند دل می‌‌بازد و از جبر روزگار مجبور به ترک او می‌‌شود، دختر با مرد متمولی ازدواج می‌‌کند و حالا بعد گذشت چند سال آن عاشق بی‌پول در کسوت مردی اعیان برمی‌‌گردد و به جست‌وجوی عشق قدیمی می‌‌پردازد و برای بازگردان او تلاش می‌‌کند. اما فیتز جرالد در پس این قصه‌ی ظاهراً ساده، داستان تلخ تنهایی را روایت می‌کند.

رمان دریا نیز از آن کتاب‌های درخشان با حال‌وهوای تابستانی است که جان بنویل نویسنده‌ی ایرلندی آن را نوشته و در سال 2005 جایزه‌ی بوکر را برده. این رمان مرور خاطرات مردی میانسال است که برای یافتن تسلی به دنیای خاطره‌هایش در گذشته‌های دور پا می‌گذارد؛ به آن تعطیلات پرشور تابستانی در حوالی خانه‌ی «سدارها». در پشت جلد کتاب اینطور نوشته شده: «رمان دریا آمیزه‌ای از خاطره و عشق است».  

“تابستان طولانی، وضعیت آرام، کنجکاوی بی‌دغدغه که چیزی برای خامی‌های دوران کودکی باقی نگذاشته، همه‌ی چیزهایی که وقتی بچه بودم، مرا به فکر فرو می‌برد حل شده، جواب معماها را داده‌اند و به همه‌ی پرسش‌ها پاسخ گفته‌اند، لحظه‌ها به شتاب می‌گذرد بی‌آنکه متوجه باشیم و قطره قطره لحظه‌هایی طلایی به سمت پایان کار پیش می‌رود و باز بی‌آنکه متوجه باشیم به آرامش ابدی می‌رسیم.”

آرزو حسینی درباره‌ی دریا نوشته است.

رستگاری در دریا دریا واکاوی گذشته و غوطه خوردن در گستره‌ی زمان و خاطره است، بستری برای رستگاری. مردی میانسال که همچنان در سوگ همسرش نشسته، برای رهایی از تنهایی و یافتن تسلی تصمیم می‌گیرد به گذشته بازگردد، به ابتدای نوجوانی خود. جایی که برای نخستین‌بار مفهوم عشق و مرگ (که گویی همیشه غیرضروری می‌نمود) را تجربه کرده بود. او به خانه‌ی ساحلی «سدارها» بازمی‌گردد، جایی که خانواده‌ی گریس تعطیلات تابستانی‌شان را آنجا می‌گذراندند.

کتاب پس باد همه چیز را با خود نخواهد برد، داستان نویسنده‌ای است که در گرمای ماه اوت سال 1979 به گذشته برمی‌گردد تا در مرور روزگار کودکی خود، به آن تراژدی‌ای برسد که یک روز زندگی‌اش را زیر و رو کرد. بخش زیادی از این رمان سرشار از تصاویر گرم و تابستانی است؛ پیک نیک در ساحل، قدم زدن زیر آفتاب، ماهیگیری، لیس زدن بستنی و تقلای بچه‌ها در دل طبیعت. 

“بعدازظهر یک روز تابستونی با ماشین تحریرم روی صفحه‌ی کاغذ تایپ می‌کنم. بعدازظهر یک روز کسالت‌آور و مات. بادی تند و گرم از طرف جنوب می‌آد. این‌جور بادها خسته‌م می‌کنه و اعصابم رو به هم می‌ریزه.”

آرزو حسینی درباره‌ی این کتاب نوشته است. 

من فقط به همبرگر علاقه دارم براتیگان بیش از هرکسی شبیه براتیگان بود و مثل او می‌نوشت. تصویری که ما از براتیگان می‌شناسیم، تصویر یک هیپی گمگشته‌‌ی تنها و سرخورده است که روی تراس خانه‌ می‌نشیند، الکل می‌نوشد، گاهی لودگی می‌کند و یک نفس می‌نویسد. نه اینکه جامعه برای او عنصری بیگانه باشد، اتفاقا در همین کتاب «پس باد همه چیز را با خود نخواهد برد» آمریکای قرن بیستم تا اندازه‌ی یک شخصیت مستقل حضور دارد. با این حال «آمریکا» در جهان براتیگان در نسبت ویژه‌ای با خودِ مهجورِ او تعریف می‌شود. خُب ایرانی‌ها هم نویسنده‌های مهجور را دوست دارند، احتمالا ژاپنی‌ها هم.

سرزمین‌های بسیاری هست که چندان نامی از آن‌ها نشنیده‌ایم و فصل‌هایش را نشناخته‌ایم. نمی‌دانیم مردمان آنجا چگونه حرارت روزگار را تاب آورده‌اند و به کجا می‌روند. شهزاده سمرقندی در رمان ریگستان ما را با خود به سمرقند می‌برد، به تابستان 1991، به زمانی که اتحاد جماهیر شوروی فرومی‎‌ریخت و وطن و زبان و هویت معنای تازه‌ای به خود می‌گرفت.

“آفتاب سمرقند از همان سر صبح تلقین می‌کرد: «بخواب! بخواب!» آن‌ قدر خوابیده بودم که می‌خواستم بیداری را کشف کنم. آن‌ قدر در خواب کتاب خوانده بودم؛ در خواب مدرسه رفته بودم و در خواب، دانشگاه را به اتمام رسانده بودم که حالا می‌خواستم بیدار بمانم.”

پیمان حقیقت‌طلب این کتاب را معرفی کرده است. 

ریگستان تابستان ۱۹۹۱، سمرقند، ازبکستان. شراره دختر ۳۰ ساله‌ای که در آستانه‌ی آزادسازی‌های گورباچف استاد دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه سمرقند و مجری یک برنامه‌ی تلویزیونی به زبان فارسی در تلویزیون شده است. در دوره‌ی ممنوعیت یادگیری زبان فارسی در اتحاد جماهیر شوروی او پنهانی فارسی یاد گرفته بود و حالا با آزادسازی‌های گورباچف او مجال بروز و سخن از فرهنگ نیاکان پیدا کرده است.

حال که صحبت از وطن شد باید از ماه غمگین، ماه سرخ نوشته‌ی رضا جولایی یاد کرد، روایت آن پنج روز تابستانی که بدل به روزهای آخر شاعر آزادی‌خواه، میرزاده‌ی عشقی شد. 

“… اواسط تابستان است و اوج گرما، اما من کابوس برف و سرما دارم…”

نجمه خادم درباره‌ی ماه غمگین، ماه سرخ نوشته است.

به همه بگو چه کسانی مرا کشتند ماه غمگین، ماه سرخ، به پنج روز آخر زندگی شاعر می‌پردازد. میرزاده‌ی عشقی شاعر آزادی‌خواهی که به خاطر سرودن منظومه‌ی جمهوریت موجب غضب دیکتاتور جدید رضاخان شده است. خوابی پریشان می‌بیند و در پی باطل کردن سحر خواب، آخرین تلاش‌هایش را می‌کند. در این میان دوست و همراهش محمدتقی بهار نیز به یاری‌اش می‌آید. اما آن‌چه محتوم است رقم خواهد خورد. امروز، رنج او و جوان‌مرگی اش میراث ما است.

عشق در تابستان از آن مضامین داستانی محبوبی است که در داستان‌های نوجوانانه و پیرنگ بلوغ به خوبی جا افتاده. در یک ظهر داغ تابستان دختری از بصره آمد در زمره‌ی داستان‌های عشقی پرحرارتی است که در روزهای گرم تابستان روایت می‌شود. سه دوست هم‌محله‌ای که همیشه‌ی خدا با هم بوده‌اند به دخترکی تازه‌وارد دل می‌بندند و این آغاز همه چیز است. 

“اسم کوچه‌ی ما کوچه‌ی آشوری‌هاست. ولی تابلو ندارد. خودمان آن را از جا کنده‌ایم و به جایش با اسپری رنگ مشکی و با یک خط خرچنگ‌قورباغه‌ای روی دیوار نوشته‌ایم کوچه‌ی مثلث تابستانی. مثلث تابستانی یک مثلث آسمانی است که سه ستاره دارد؛ کرکسِ نشسته، دُمِ قو و کرکسِ پرنده. این سه ستاره ماییم. به خاطر همین، اسم کوچه را گذاشته‌‌ایم کوچه‌ی مثلث تابستانی.”

محمدحسن شیرویه این کتاب را معرفی کرده است. 

بافته‌ی زرد طلایی کتاب، قصه‌ی سه ‌پسر نوجوان است که در یک روز کاملا عادی، دختری پا به محله‌شان می‌گذارد. قصه، قصه‌ی عشق است و این  چالش بزرگی برای نویسنده بوده.

بیشتر داستان‌هایی که در بالا معرفی شد علاوه بر تابستان نقطه‌ی اشتراک شگفت‌انگیزی دارند: روایت یک مرگ در فصلی گرم. گویی مرگ و تابستان دو نیروی متضادی از سرزندگی و فنا هستند که داستان‌ها را غنی‌تر می‌کنند و در عین‌حال در رخوت و کسالت همنشینند. مردگان تابستان رمان نوجوانانه‌ی رازآلودی است که داستان قتل سه نوجوان را در تابستان لندن پی می‌گیرد. 

“اون تابستون جلوی روی ما قرار گرفته بود و برای من، از هر چیز دیگه‌ای که تااون‌ موقع تو زندگی‌ام وجود داشت واقعی‌تر بود یا الان که بهش فکر می‌کنم از هرچیز دیگه‌ای که بعد از اون اتفاق افتاد. انگار هر ذره از وجودم روی اون چند هفته متمرکز شده بود، انگار اونا روی همه چیز تأثیر گذاشته بودن؛ هم روی گذشته‌ام، هم آینده‌ام. اون تابستون مثل یه شهاب سوزان بود که از تو تاریکی هجوم آورد، از نیستی، پوچی.”

یاسمن رضاییان درباره‌ی مردگان تابستان نوشته است.

داستان آنهایی که در تابستان مردند انگار اون روزای گرم و طولانی تموم‌نشدنی بودن. اون تابستون جلوی روی ما قرار گرفته بود و برای من، از هر چیز دیگه‌ای که تا اون موقع تو زندگی‌ام وجود داشت واقعی‌تر بود، یا الآن که بهش فکر می‌کنم از هر چیز دیگه‌ای که بعد از اون اتفاق افتاد. انگار هر ذره از وجودم روی اون چند هفته متمرکز شده بود، انگار اونا روی همه‌چیز تأثیر گذاشته بودن؛ هم روی گذشته‌ام، هم روی آینده‌ام. اون تابستون مثل یه شهاب سوزان بود که از تو تاریکی هجوم آورد، از نیستی، پوچی. و من حس می‌کردم همیشه تو زندگی‌ام درباره‌ی اون تابستون همون‌طوری فکر کنم. تمام بقیه‌ی عمرم.

برایمان بنویسید که نظر شما درباره‌ی تابستان چیست؟ برای این فصل چه کتاب‌هایی را پیشنهاد می‌دهید؟

تابستان