روز به روز به تعداد جوایز و مسابقه‌های ادبی و رای‌گیری‌ها برای رده‌بندی رمان‌ها و داستان‌ها و شاعران افزوده می‌شود. هر سال شاهد آغاز به کار یکی دو جایزه ادبی جدید هستیم. وقتی کتابی برنده‌ی جایزه‌‌ای ادبی به نام این یا آن نویسنده‌ی نامدار می‌شود، طبیعتاً اعتباری کسب می‌کند. چه بسا در چاپ‌های بعدی این کتاب ذکر می‌شود که برنده‌ی این و آن جایزه است و مشتری که دنبال خواندن کتابی معتبر است، یعنی کتابی که اهل فن بر آن مهر تائید زده باشند، این جایزه‌ها را در انتخاب کتاب برای خریدن و خواندن لحاظ می‌کند.

اما آیا اگر کتابی برنده‌ی جوایز ادبی شد، حقیقتاً کتاب بهتر یا دست کم معتبرتر و مهم‌تری است؟

عقل سلیم می‌گوید: خب، بستگی دارد به این‌ که در واقع این جایزه را چه کسانی به کتاب داده‌اند. بستگی به اعتبار خود جایزه دارد. اما اعتبار جایزه یعنی چه؟ به واقع چه کس یا کسانی با چه انگیزه‌ای این جایزه را داده‌اند؟ این نوشته راهنمایی است برای یافتن پاسخ این سوال.

پرسش اول: برگزارکنندگان رویداد ادبی چه کس یا کسانی هستند؟

مشهور است که حرمت امامزاده به متولی آن است. اعتبار رویداد ادبی هم به برگزارکننده‌(ها)ی آن است. معمولاً رویدادهای ادبی هیئت امنایی دارند. این هیئت امنا چه کسانی هستند؟ آیا چهره‌های مشهور و معتبری هستند؟ اگر جایزه ادبی هیئت امنا نداشت، یک نمره‌ی منفی به حسابش بگذارید. حالا گیرم هيئت امنایی در کار نبود، خود برگزارکننده یا برگزارکنندگان چه کسانی هستند؟ تا به حال اسم‌شان را شنیده‌اید؟ یک ارگان دولتی یا یک موسسه‌ی آموزشی خصوصی این رویداد را برگزار می‌کند؟ هریک از این‌ها چیزهایی را روشن می‌کند.

پرسش دوم: هزینه‌های جوایز ادبی را چه کسی تامین می‌کند؟

برگزاری یک رویداد ادبی همیشه هزینه‌هایی دارد. به هر حال افتتاحیه و اختتامیه‌ای در کار است. روابط عمومی و پوستر و تبلیغاتی وجود دارد. رویداد ادبی سایتی یا پیجی یا کانالی دارد و همه‌ی این‌ها هزینه دارد. معمولاً به برندگان جایزه هم می‌دهند. سکه‌ای، جایزه‌ی نقدی‌ای، لوح تقدیری، تندیسی. این هزینه‌ها را چه کسی تامین می‌کند؟ رویدادهای ادبی معمولاً حامیانی دارند که اسم‌شان اعلام می‌شود. این حامیان گاهی ناشران هستند و گاهی هم ارگان‌های دولتی، افراد فرهنگ‌دوست، موسسه‌های فرهنگی. باید معلوم باشد هزینه‌های برگزاری یک رویداد ادبی از کجا تامین می‌شود. به اصطلاح باید شفافیت مالی وجود داشته باشد. این امر در قضاوت ما درباره‌ی جایزه طبیعتاً تاثیر می‌گذارد. (البته حامیان مالی ممکن است مشارکت مالی نداشته باشند و صرفاً با حمایت از رویداد ادبی و موافقت با ذکر نام و لوگوشان در تبلیغات آن جایزه، اعتبار خود را خرجِ این رویداد کنند.)

بعد از برگزارکننده(ها) و هیئت امنا و حامیان، نوبت داورها می‌رسد. معلوم است که داورها باید کسانی غیر از برگزارکنندگان باشند. فرایند داوری یک جایزه ادبی در قضاوت ما نسبت به آن بسیار مهم است. پس حق داریم بپرسیم:

داورها چه کسانی هستند؟ خود نام داورها و اعتبار و صلاحیت آن‌ها برای داوری آثار ادبی یکی از ملاک‌های مهم اهمیت برنده‌های آن جایزه می‌شود. انتظار این است که این داوران از میان نویسندگان و منتقدان ادبی باشند.

پرسش بعدی این است که داورها طی چه فرایندی کتاب‌های برنده را انتخاب می‌کنند؟

بسیاری از جایزه‌های ادبی دو مرحله‌ای هستند. یعنی تعداد معین و محدودی کتاب در اختیار داورها قرار می‌گیرد تا از میان آن‌ها برترین‌ها را به نظر خود برگزینند. پرسش: این تعداد محدود را از میان کتاب‌های یک سال یا از میان کتاب‌های یک دوره‌ی تاریخی، چه کسی انتخاب می‌کند؟ خیلی از جایزه‌ها هیئت انتخاب و هیئت داوری دارند. کار هیئت انتخاب چه بسا از کار هیئت داوری مهم‌تر است. اما چه بسیار اصلاً نام آن‌ها اعلام نمی‌شود. چه بسا اصلاً معلوم نیست داوران حق دارند از میان همه‌ی کتاب‌های یک سال یا یک دوره بهترین‌های خود را انتخاب کنند، یا فقط از میان کتاب‌هایی که در مرحله‌ی اول انتخاب شده‌اند. همه‌ی این‌ها در نتیجه‌ی کار بسیار موثر است.

به راحتی می‌شود صحنه را طوری چید که در واقع هيئت داوران چاره‌ای جز انتخاب آن‌چه مورد نظر برگزارکنندگان است نداشته باشد. در این زمینه هم برگزارکنندگان جوایز ادبی (هیئت اجرایی و هیئت امنا) می‌توانند کاملاً شفاف عمل کنند. یعنی پاسخ همه‌ی این پرسش‌ها را باید بتوان در سایت و اطلاعیه‌های برگزارکنندگان و آیین‌نامه‌ی رویداد یافت. انتظار این است که رویدادهای ادبی آیین‌نامه‌ای داشته باشند و روند داوری دقیقاً در آن آیین‌نامه ذکر شده باشد.

سوال دیگر این است که داوران طی چه فرایندی بهترین‌های خود را برگزیده‌اند. آیا اعضای هیئت داوری طی جلسه‌های مشترک درباره‌ی آثار بحث کرده و به نتیجه رسیده‌اند یا صرفاً به کتاب‌هایی که برای قضاوت در اختیارشان قرار گرفته نمره یا امتیاز داده‌اند. و اگر حالت دوم است، جمع‌بندی این امتیازات یا به عبارت دیگر شمارش آرا توسط چه کسی انجام می‌گیرد.

در رویدادهایی ادبی که بر اساس رای همگان یا بر اساس رای‌گیری از اهل ادب انجام می‌گیرد نیز این نظارت بر شمارش آرا خیلی مهم است:

در حالت اول، اگر صدها نفر ادب‌دوست و کتاب‌خوان رای داده‌اند پرسش این است که این آرا را چه کسی جمع کرده و چطور شمارش و جمع‌بندی شده‌اند. رای‌دهندگان آیا هیچ خبر دارند که برای آرای‌شان چه اتفاقی افتاده است؟ اگر چنین اطمینانی وجود ندارد طبعاً نتیجه‌ی رای‌گیری هم ارزش چندانی نمی‌تواند داشته باشد.

اما اگر رده‌بندی نهایی حاصل جمع‌بندی آرای اهل ادب و نویسنده‌ها و منتقدان است، شفافیت خیلی راحت‌تر است. کافی است نام رای‌دهنده‌ها و آرای آن‌ها در سایت مشخصی ذکر شود. در این حالت هرکسی می‌تواند خودش هم آرا را جمع‌بندی کند. اگر چنین امکانی برای مخاطب نوعی ــ اعم از صاحب آثار، ناشر یا خواننده‌ی کنجکاو ــ وجود ندارد، این امتیازی منفی برای رویداد است. نام و اعتبار و تعداد رای‌دهندگان یکی از عوامل مهمی است که بر اعتبار نتایج نظرسنجی می‌افزاید یا از آن می‌کاهد.

پرسش: آیا بین نویسنده‌های کتاب‌های برنده جوایز ادبی و برگزارکنندگان و حامیان و داوران یک رویداد ادبی رابطه‌ای می‌بینید؟

آیا وزن کتاب‌های ناشران حامی فلان رویداد ادبی در میان عنوان‌های برنده به طور غیرعادی بالا نیست؟ نسبت خویشاوندی یا رفاقت بین داوران و برگزارکنندگان و برندگان وجود دارد؟ از برگزارکنندگان کسی در میان برندگان نیست؟ چه بسا در میان برگزارکنندگان یا داورهای رویدادهای ادبی نویسنده‌ای باشد که خود در همان سال یا دوره کتاب خوبی هم منتشر کرده باشد، اما برابر اصل «کسی به خودش جایزه نمی‌دهد» نباید اثرش حق شرکت در مسابقه را داشته باشد.

این پرسش‌ها را درباره‌ی هر جایزه‌ی ادبی می‌توانید بپرسید، حتی اگر این جایزه به نام بزرگ‌ترین نویسنده‌های این مملکت باشد. و حق دارید متناسب با اندازه‌ی اعتبار و صلاحیت برگزارکنندگان، شفافیت مالی، روندهای داوری و شمارش آرا، درباره جایزه داوری کنید.