صحبت درباره‌ی خشونت و جنگ با کودکان یکی از چالش‌های اساسی خانواده‌هاست. مخصوصاً در این زمانه که کودکان دسترسی به رسانه‌های مختلف دارند و هیچ اتفاقی در جهان از چشم‌شان پنهان نمی‌ماند. بعضی از اتفاقات هم آن‌چنان در جامعه پررنگ رخ می‌دهد که نمی‌توان جلوی چشم و گوش کودکان را گرفت که نه ببینند و نه بشنوند. خواه و ناخواه از یک سنی بچه‌ها شروع می‌کنند به پرسیدن درباره‌ی جنگ و واژه‌های مرتبط با آن مثل تروریسم، خشونت، دشمن و… .

خیلی از خانواده‌ها برای توضیح دادن آن دچار استرس می‌شوند چرا که نمی‌خواهند زشتی‌های جامعه‌ی موجود را به کودک نشان دهند؛ اما همیشه صحبت کردن درباره‌ی رخدادها بهتر از سکوت درباره‌ی آن است. اگر درست درباره‌ی جنگ و مفاهیم مرتبط با آن با کودک صحبت کنیم هم درک او از اتفاقات اطرافش بالا می‌رود و هم استرس و اضطرابش از درگیر شدن با آن به مراتب کمتر و معقول‌تر می‌شود.

هرچند باید پس ذهنمان این باشد که هیچ‌وقت به کودکی نمی‌توان قول داد که جنگی اتفاق نمی‎افتد و ما درگیر آن نمی‌شویم. باید با آن‌ها درباره‌ی چرایی اتفاق افتادن جنگ‌ها، اینکه چرا در جنگ به همدیگر آسیب می‌زنیم و… صحبت کنیم. از این موضوع هم نباید غافل شویم که وقتی از مفهوم جنگ صحبت می‌شود باید از صلح هم گفت، چرا که این دو مفهوم وقتی معنا پیدا می‌کنند که یکی بر دیگری غلبه کند. شاید اگر از مفهوم جنگ برای کودکان نگوییم، نوشتن و گفتن از صلح بی‌فایده باشد.

یکی از راه‌های خوب بازکردن بحث درباره‌ی جنگ، خواندن کتاب‌هایی است که در این حوزه نوشته شده است. کتاب دشمن یکی از نمونه‌های موفق درباره‌ی مفاهیمی است که در جنگ رخ می‌دهد. داستان دشمن از یک بیابان با دو گودال شروع می‌شود، گودال‌هایی با دو سرباز، سربازهایی باهم دشمن و جنگ ادامه دارد… . دو سرباز روایت‌های خودشان را از جنگ به ما می‌دهند. هر دو دفترچه‌ی راهنمایی دارند که به آن‌ها می‌گوید چه باید بکنند و چه نباید. همه‌ی حرکات و رفتارهایشان در دفترچه پیش‌بینی شده و برایش راهکاری داده شده است.

آن‌ها در صورتی سرباز خوبند که مو به مو به دفترچه عمل کنند و تخطی از آن یعنی خیانت به مملکت‌شان. سربازها از هم تصوراتی دارند که در دفترچه‌ی راهنما آورده شده است. آ‌ن‌ها می‌دانند که باید بجنگند چرا که طرف مقابل با آن‌ها دشمن است. دشمنی که غول بی‌شاخ و دم ترسیم شده و رحم و مروت سرش نمی‌شود. دشمن است که همه را می‌کشد و سرباز خود را فقط مدافع می‌داند.

کتاب به خوبی حق به‌جانب بودن قدرتمندان در جنگ را نشان می‌دهد. در قسمتی از کتاب برای توصیف دستوراتی که به این سربازها داده شده می‌آورد: «قبل از اینکه دشمن تو را بکشد تو او را بکش، چون دشمن خشن و بی‌رحم است…. همین که دشمن ما را کشت، یکراست می‌‌رود سراغ خانواده‌مان و آن‌ها را هم نیست و نابود می‌کند.» همان حرف‌هایی که برای قدرتمندان مجوزی است برای برپایی هر جنگ و آتشی و آن‌قدر پیش می‌روند که دشمن را چیزی غیر از آدم تصویر می‌کنند.

در کتاب همان‌طور که روزمرگی دو سرباز به تصویر ‌کشیده می‌شود از چرایی به وجود آمدن جنگ‌ها و آسیب‌هایی که به انسان‌ها می‌زند، هم حرف زده می‌‌شود. نکته‌ی مهم این است که سربازها دلشان می‌خواهد جنگ هرچه زودتر تمام شود، اما درگیر خواست قدرتمندان هستند. آن‌ها در ناآگاهی کامل به سر می‌برند و روزهایشان را که از دست‌شان در رفته می‌شمارند.

یک نفر باید بپاخیزد! یکی از سربازها دلش را به دریا می‌زند و از گودالش بیرون می‌آید و می‌رسد به دفترچه‌ی راهنمایی که خودش هم یکی از آن دارد و… می‌فهمد که سراسر دفترچه‌ی راهنما که دشمن را غول بی‌شاخ و دم وصف کرده بود دروغی بیش نیست. دشمن هم مثل خود است. یک انسان، بدون اینکه بخواهد کسی را بکشد و سرباز باید پیامی بدهد. پیامی برای پایان جنگ، هرچند جنگ‌ها ادامه دارند.

در کتاب دشمن جنگ فقط این نیست که تفنگ دستمان بگیریم و همدیگر را بکشیم، حرف از تاثیری است که جنگ بر روابط آدم‌ها هم می‌گذارد. جنگ روانی بین سربازها، که دو انسان را وادار می‌کند روبه‌روی هم بایستند و جان همدیگر را بگیرند. قضاوتی که از ناآگاهی و تعصب، چشم طرف مقابل را کور می‌کند و اجازه نمی‌دهد آن طرف خط را یک انسان ببیند.

کتاب تصویرسازی بسیار خوبی دارد. کلاژ عکس و نقاشی نگاه واقع‌بینانه‌تری به ما می‌دهد. تصویرگری‌ها افکار و استیصال سرباز را به خوبی به مخاطب منتقل می‌کند. تصویرسازی‌های این کتاب کار سرژ بلوک فرانسوی است که برنده‌ی مدال طلای تصویرگران آمریکاست. کتاب دشمن دومین کتاب مشترک بلوک و دیوید کالی نویسنده‌ی این کتاب است.

کتاب دشمن را دیوید کالی نویسنده‌ی پرکار کودک و نوجوان ایتالیایی نوشته است. کتاب‌های او به زبان‌های بسیاری ترجمه شده و جوایز بسیاری گرفته است. کتاب دشمن که یکی از مطرح‌ترین کتاب‌های اوست برنده‌ی جایزه‌ی برنار ورسل، بلژیک، کتاب برگزیده‌ی کودک و نوجوان از شورای ملی مطالعات اجتماعی آمریکا و برنده‌ی جایزه‌ی ادبی پلسی رابینسون فرانسه شده است.

در ایران #رضی-هیرمندیرضی هیرمندی (رضی خدادادی هیرمندی)، نویسنده، مترجم و پژوهشگر طنز ایرانی است. مترجم نام‌آشنا کتاب‌های کالی را ترجمه کرده است. دشمن را کتاب چ نشر چشمه روانه بازار کرده است. این کتاب جز کتاب‌هایی است که در فهرست لاک‌پشت پرنده امتیاز پنج را دریافت کرده است.

دشمن خیالی در جهان واقعی