آخرین حضور نظامی شوروی پیش از فروپاشی در افغانستان بود. روسیه در طول دهه نود درگیر مشکلات ناشی از فروپاشی و به خصوص مشکلات وخیم اقتصادش بود. اولین حضور نظامی روسیه‌ی جدید پوتینی در سوریه اتفاق افتاد. حالا به نظر می‌رسد روسیه دوباره به خاورمیانه برگشته است.

کتاب بازگشت روسیه به خاورمیانه مجموعه مقالاتی است که هرکدام توسط یکی از پژوهشگران حوزه امنیت و مطالعات استراتژیک نوشته شده است. این مجموعه مقالات را نیکو پوپسکو استانیسلاو سکریرو جمع‌آوری کرده و محمد حسین فاضل زرندی به فارسی برگردانده است. عنوان این مقالات به شرح زیر است:

1- اتحاد جماهیر شوروی در خاورمیانه؛ یک بررسی احتمالی، 2- چه چیز سیاست روسیه در خاورمیانه را هدایت می‌کند؟ 3- دیپلماسی انرژی روسیه در خاورمیانه 4- صادرات تسلیحاتی روسیه در خاورمیانه 5- روسیه در سوریه؛ تحلیل نظامی 6- پرهیز روسیه از جنگ با داعش 7- روسیه و محور مقاومت 8- رفقا در آفریقای شمالی 9- درک روابط روسیه و شورای همکاری خلیج 10- روسیه و ترکیه؛ میثاق و محدویت‌های شراکت 11- روسیه و اسرائیل؛ دوستی نامحتمل 12- روسیه در خاورمیانه؛ از خیرش تا منجلاب.

بازگشت روسیه به خاورمیانه سه ویژگی اصلی دارد. اول این‌که ناشی از بیرون کشیدن نسبی آمریکا از منطقه در دوران اوباماست. دوم این‌که روسیه در منطقه با نیروهایی روابط برقرار کرده است که گاه با یکدیگر در حد تخاصم روابط تیره‌ای دارند. روسیه در این منطقه هم با اسراییل در ارتباط است، هم با محور مقاومت شیعی که متشکل است از ایران و سوریه اسد و نیروهای شبه‌نظامی شیعه در عراق و لبنان و یمن، هم با عربستان و ترکیه که نیروی مقابل محور مقاومت محسوب می‌شود. هم نیروهای خلیفه حفتر در لیبی را آموزش می‌دهد و هم در یمن مین‌روبی می‌کند.

روس‌ها در سوریه مداخله نظامی کرده‌اند، 19 درصد سهام شرکت روس‌نفت را به قطر فروخته‌اند، شریک عربستان سعودی در مدیریت قیمت نفت شده‌اند، فناوری هسته‌ای را به کشورهای منطقه فروخته‌اند، ارتش‌ الجزایر و کشورهای شمال آفریقا را تجهیز کرده‌اند و روابط گسترده‌ای با ایران و هم‌زمان با اسرائیل و رقبای منطقه‌ای ایران برقرار کرده‌اند.

سومین ویژگی مهم این است که این حضور هم بعد نظامی دارد هم در عرصه سیاست‌های انرژی اتفاق می‌افتد و هم فروش خدمات مهندسی و تکنولوژیک و هم تجارت قدیمی روس‌ها با خاورمیانه‌ای‌ها: اسلحه.

بخش اعظم خواست روسیه برای نفوذ در خاورمیانه تاثیرگرفته از انزوایی است که این کشور بعد از اشغال کریمه در سطح سیاست‌های جهانی متحمل شد. حالا و از فوریه 2022 که روسیه به اوکراین حمله نظامی کرد این انزوا ابعاد گسترده‌تری یافته است اما همچنان تنها بخش از سیاست خارجی روسیه که تا حدی ویران نشده، روابط آن با خاورمیانه‌ای‌هاست. ایران بیش از پیش به سمت روسیه چرخیده و عربستان و اسراییل و ترکیه از معدود قدرت‌هایی بوده‌اند که روسیه را طرد نکرده‌اند.

درباره نویسندگان مقالات کتاب 

کتاب شامل شامل مجموعه مقالاتی است که در شماره 146 مجله «چایلوت پِیپِرز» در سال 2018 منتشر شده‌اند. چایلوت پِیپِرز مجله «انستیتو مطالعات امنیتی اتحادیه اروپایی» (EUISS) است که به صورت موضوعی با نوشته‌هایی از محققان و نویسندگان معتبر منتشر می‌شود. این شماره از مجله نیز روی انگیزه‌های روسیه از حضور در خاورمیانه، دیپلماسی انرژی روسیه، صادرات تسلیحاتی روسیه به خاورمیانه و شمال آفریقا، حضور روسیه در سوریه، روسیه و محور مقاومت، روابط روسیه با شورای همکاری خلیج فارس، روابط روسیه با ترکیه، اسرائیل و شمال آفریقا متمرکز است.

این کتاب فصل یا عنوان مستقلی را به روابط ایران و روسیه اختصاص نداده است؛ هرچند در سراسر کتاب، اشاراتی به ایران وجود دارد و در متن انگلیسی 94 بار کلمه ایران به دلایل مختلف ذکر شده است.

بخشی از مقدمه‌ی کتاب بازگشت روسیه به خاورمیانه

این کتاب به نحوی جامع اما به اختصار نشان می‌دهد که حضور مجدد روسیه در منطقه تنها به وجه نظامی و ایدئولوژیک منحصر نمی‌شود، بلکه از مجموعه‌ای حساب‌شده و دارای انعطاف تشکیل شده است که شامل تمامی وجوه سیاسی و نظامی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی می‌شود و از استراتژی‌های نوین تبعیت می‌کند.

مثلاً به زعم استراتژی‌های اتحاد جماهیر شوروی سابق در زمینه‌ی مداخله نظامی در افغانستان که تلفات فراوانی را برای این کشور به همراه داشت، استراتژی‌های نظامی جدید روسیه مبتنی بر تلفات کمتر و به کارگیری نیروهای نیابتی در منطقه استوار شده است. به علاوه دیپلماسی هوشمندانه انرژی روسیه در زمینه‌ی همکاری‌های بسیار نزدیک با کشورهای صادرکننده نفت یا اوپک عملاً ابتکار عمل بازارهای انرژی را از دست کشورهای غربی خارج کرده است.

از طرف دیگر، شیوه‌ی این کشور در مدیریت تضادها که از جدیدترین ابتکارات سیاسی آن است، روسیه را قادر ساخته تا روابط خود را با کشورهای متخاصم از قبیل عربستان و ایران، اسراییل و ایران، قطر و عربستان، مراکش و الجزایر و… را به خوبی مدیریت کند.