آیا نئولیبرالیسم شکل تازه‌ای از لیبرالیسم است؟ می‌دانیم لیبرالیسم به معنای آزادی‌خواهی است، در این صورت این شکل نوین آزادی‌خواهی چگونه نظام یا اید‌ئولوژی‌ای است که چنان که از دیکتاتورهایی چون پینوشه و دنگ شیائو پینگ به عنوان هواداران آن یاد می‌شود؟ ارتباط این طرز فکر با سیاستمدارانی چون رونالد ریگان و مارگارت تاچر چیست؟

این‌ها و پرسش‌های دیگری از این دست، پرسش‌های بسیاری از خوانندگانی است که اکنون این نوشته را می‌خوانند. در این مختصر به معرفی چهار کتاب فارسی می‌پردازیم. دو کتاب نخست را به راحتی می‌توانید از بازار کتاب یا از ناشر خریداری کنید و دو کتاب بعدی در لینک‌هایی که معرفی کرده‌ایم قابل دانلود هستند؛ در واقع توسط مترجم و مولف به رایگان در اختیار همگان قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، فایل صوتی یک مباحثه درباره‌ی ویژ‌گی‌های نئولیبرالی اقتصاد ایران نیز در فضای مجاز موجود است که آن را هم در انتها معرفی کرده‌ایم.

تاریخ مختصر نئولیبرالیسم

نوشته‌ی دیوید هاروی / ترجمه‌ی محمود عبدالله‌زاده

دیوید هاروی متولد ۱۹۳۵ و استاد دانشگاه City University of New York است. رشته تخصصی او جغرافیاست، اما کتاب‌های زیادی درباره‌ی مارکسیسم نوشته است، از جمله تفسیر کتاب سرمایه مارکس و همین طور کتاب‌هایی چون امپریالیسم نوین و هفده تضاد و پایان سرمایه‌داری و وضعیت پسامدرنیته. آشکارا از موضعی چپ به بررسی اوضاع جهان می‌پردازد، اما با توجه به پیشینه‌ی دانشگاهی‌اش در عین حال می‌کوشد تصویری منطقی و مستدل از موضوعاتی که برای کتاب‌هایش برمی‌گزیند به دست دهد. اگر قرار است یک کتاب درباره‌ی نئولیبرالیسم بخوانیم کتاب تاریخ مختصر نئولیبرالیسم هاروی همان است.

خودش در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسد: امروزه خکایت‌های کلی بسیاری از دگرگونی‌های جهانی و آثار آن‌ها موجود است، ولی آن‌چه در این میان عمدتاً وجود ندارد ــ و هدف این کتاب پر کردن همین خلا است ــ داستان خاستگاه نئولیبرالیسم از منظر اقتصاد سیاسی و چگونگی تکثیر گسترده‌ی آن در صحنه‌ی جهانی است.

و اضافه می‌کند: افزون بر این، پرداختن نقادانه به این داستان دریچه‌ی دیگری را برای شناسایی و ایجاد نظام سیاسی و اقتصادی جایگزین بر ما می‌گشاید.

به عبارت دیگر هدف هاروی از شناخت نظامی که او نظام غالب جهان امروز می‌داند، در عین حال شناسایی ــ و نه تنها شناسایی بلکه کوشش برای ایجاد ــ «نظام جایگزین» هم هست. این گونه، کتاب تلفیقی است از موضع انتقادی با انگیزه‌ی تغییر جهان و شناخت علمی.

از ویژگی‌های این کتاب یکی هم این‌که فصلی را به نظام سیاسی-اقتصادی چین اختصاص داده است. به اعتقاد هاروی اصلاحات دنگ شیائو پینگ پس از مرگ مائو در سال ۱۹۷۶ «اینجاد نوعی خاص از اقتصاد مبتنی بر بازار بوده است که به طور فزاینده‌ای عناصر لیبرالی متصل به هم را با کنترل متمرکز  استبدادی ادغام می‌کند.» این ویژگی یکی از موضوعات مطرح شده از سوی نظریه‌پردازان نئولیبرالیسم است که معتقدند نظام سرمایه‌داری کنونی دیگر با سازوکارهای سیاسی دموکراتیک ملازم نیست.

نئولیبرالیسم: خوانش انتقادی

گزینش و تدوین: آلفردو سعد فیلهو و دبورا جانستون / ترجمه‌ی میرجواد سیدحسینی، مریم اسماعیلی دورباطی، زهرا امیری

کتاب مجموعه‌ای است از سی مقاله به قلم صاحب‌نظران در زمینه‌ی اقتصاد و سیاست که متاسفانه در ترجمه‌ی فارسی نام‌شان در فهرست اصلی در برابر مقالات‌شان نیامده است (تنها در ابتدای اصل مقالات قید شده). این مقالات به سه دسته تقسیم شده‌اند: دسته‌ی نخست به بنیان‌های نظری نئولیبرالیسم می‌پردازند. ارتباط نئولیبرالیسم با لیبرالیسم کلاسیک، کینزگرایی و همین طور نقد مکتب اتریشی اقتصاددانان به دیدگاه‌های کینز. بخش دوم شامل ۱۴ مقاله درباره‌ی عملکرد واقعی دیدگاه‌های نئولیبرالی است و بخش سوم شامل ۹ مقاله به گسترش نئولیبرالیسم به نقاط گوناگون جهان و تجربه‌های نئولیبرالی در آمریکا، اروپا، آمریکای لاتین، ژاپن و دیگر نقاط جهان اختصاص دارد.

گردآورندگان این کتاب معتقدند که نئولیبرالیسم یک شیوه‌ی تولید مانند سرمایه‌داری یا فئودالیسم نیست و یک رویکرد تئوریک محض به آن جوابگو نیست. لذا کتاب علاوه بر پرداختن به جنبه‌های نظری، بیشتر بررسی تجربه‌های نئولیبرالی در زمان‌ها و حوزه‌های جغرافیایی مختلف است.

آلفردو سعد-فیلهو و دبورا جانستون Alfredo Saad-Filho and Deborah Johnston که کتاب را گردآوری و تدوین کرده‌اند آشکارا منتقدان چپ نظام نئولیبرال هستند. آن‌ها در مقدمه‌ی کتاب می‌گویند که نویسندگان مقالات از سنت‌های فکر گوناگون مانند مکاتب فکری مارکسی، پساکینزی و کالسکی پیروی می‌کنند، اما مقالات از نظر محتوا و رویکرد با هم مرتبط هستند.

عنوان انگلیسی کتاب هست: Neoliberalism: A critical Reader . reader در انگلیسی به مجموعه مقالاتی می‌گویند درباره‌ی یک موضوع مشخص. به فارسی کتاب به «خوانش انتقادی» ترجمه شده که دقیق نیست اما اتفاقاً با محتوای کتاب می‌خواند.

مترجمان اجازه‌ی ترجمه‌ی آن را از ناشر کتاب Pluto Press گرفته‌اند. نویسندگان حتی مقدمه‌ای برای چاپ فارسی نوشته‌اند. این همه البته از این حکایت می‌کند که برای نویسندگان و ناشران این کتاب‌ها نفس ترجمه و خوانده شدن کتاب‌های‌شان مهم‌تر از درآمد حاصل از فروش کپی رایت است. در ضمن متن انگلیسی کامل کتاب هم به رایگان از اینترنت قابل‌دانلود است. خواننده‌ای که حتا کمی انگلیسی می‌داند می‌تواند با دانلو متن اصلی و مقایسه‌ی قسمت‌های غیرقابل‌فهم کتاب فارسی با آن، به درک درست‌تری از مباحث کتاب برسد.

تاریخ مختصر نئولیبرالیسم

نویسندگان: مانفرد بی استگر، راوی کی. روی / ترجمه‌ی محمد نصیری (نشر زمینیان، اسِفند ۱۳۹۷)

کتاب را می‌توانید از این لینک دانلود کنید:

https://www.daraian.com/fa/historb/57-historb/21802

تاریخ مختصر نئولیبرالیسم با کتاب دیوید هاروی همنام است، اما کتابی است ساده‌تر؛ ترجمه‌ی یکی از کتاب‌های سری A Very Short Introduction to دانشگاه آکسفورد است و همان طور که از نامش پیداست مقدمه‌ی مختصر و مفیدی است برای ورود به بحث نئولیبرالیسم. مقدمه‌ی کتاب بر این نکته تاکید می‌کند که باید بیشتر بر تجربه‌های خاص نئولیبرالی پرداخت تا نئولیبرالیسم به مثابه‌ یک نظام یا یک ایدئولوژی منسجم. امری که گویا بیشتر شارحان نئولیبرالیسم فارغ از دیدگاه‌های‌شان بر آن توافق دارند:

این کتاب […] طوری طراحی شده که از طریق بررسی تجلیات انضمامی نئولیبرالیسم در کشورها و مناطق مختلف جهان، ریشه ها و تکامل و ایده های بنیادین نئولیبرالیسم را به خواننده معرفی کند. کاوش ما نشان خواهد داد که گرچه نئولیبرال های سراسر دنیا در برخی باورهای عمومی مثل قدرت «خودتنظیم گر» بازارهای آزاد درجهت ایجاد دنیایی بهتر با یکدیگر اشتراک نظر دارند، ولی در جزئیات، هر یک بر مسلک خویش است. مثلا اقتصاد ریگانی دقیقاً همان تاچریسم نیست. گلوبالیسم بازار بیل کلینتون از برخی جهات با راه سوم تونی بلر ناهمخوان است. و نخبگان سیاسی کشورهای جنوب (که غالبا در دانشگاه های کشورهای شمال درس خوانده اند) خواب یاد گرفته‌اند که الزامات توافق واشنگتن را چگونه با بافت محلی و اهداف سیاسی خود تطبیق دهند.

نولیبرالیسم در بوته نقد (مجموعه مقالات)

خسرو صادقی بروجنی / پاییز ۱۳۹۰ نشر الکترونیکی

http://www.khosrosadeghy.com/wp-content/uploads/2013/07/Neoliberalism.-In-Critical-View-20.pdf

کتاب که از وبلاگ خسرو صادقی بروجنی قابل‌دانلود است؛ در واقع مجموعه‌ای از نوشته‌های نویسنده به مناسبت‌های گوناگون است که مستقیم یا غیرمستقیم به بحث نئولیبرالیسم مرتبطند. کتاب مقدمه‌ای دارد به قلم دکتر فریبرز رئیس‌دانا.

نولیبرالیسم در بوته نقد برخلاف سه کتاب پیشین تالیفی است و از این نظر با آن‌ها تفاوت دارد. در ضمن کتابی است که مستقیماً به ارتباط بحث نئولیبرالیسم با بحث‌های اقتصادی و سیاسی داخلی می‌پردازد؛ عنوان یکی از مقاله‌های کتاب هست: «تعدیل ساختاری و نولیبرالیسم در ایران».

در مقاله‌ی آغازین کتاب با عنوان «شناخت نولیبرالیسم» که تنها مقاله‌‌ای است که پیش‌تر جای دیگری چاپ نشده می‌خوانیم:

همه ی این اشکال مختلف ظهور (یعنی «نولیبرالیسم»، «جهانی سازی»، «نومحافظه کاری»، «اقتصاد آزاد») در تعهد به «تثلیث خط مشی»  مشترکند. این تثلیث عبارت است: ۱- حذف حوزه ی عمومی/ دولتی ؛ ۲- آزادی عمل  شرکت ها ؛ ۳- کاهش شدید هزینه‌ی خدمات رفاهی و اجتماعی دولت ِکامل.  (ص ۱۰ / به نقل از نائومی کلاین)

این‌ها دقیقاً همان ویژگی‌هایی هستند که در بحث از اقتصاد ایران و این‌که این اقتصاد کجایش نئولیبرالی است و یا تا چه اندازه نئولیبرالی‌ست، اهمیت پیدا می‌کنند.

آیا اقتصاد ایران نئولیبرال است؟

گفت‌وگوی حسام سلامت و محمد ماشین‌چیان در برنامه‌ی «انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه شریف»

فایل صوتی این جلسه در سایت انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه شریف قابل‌دسترسی است.

بحث شرکت‌کنندگان در این مباحثه برای کسی می‌خواهد ارتباط بحث‌های کلی درباره‌ی نئولیبرالیسم را با مسائل اقتصادی کشور دریابد بسیار مفید است. با توجه به وزن بالای بخش دولتی در اقتصاد ایران، و به تبع آن نقش دولت در تامین رفاه اجتماعی و خدمات درمانی و آموزش و پرورش، و همین طور نقش بزرگ شرکت‌های دولتی و نیمه‌دولتی در اقتصاد کشور، و با در نظر گرفتن این‌که اندیشه‌ی نئولیبرال اصولاً با گسترش بخش دولتی و خدمات رفاهی مخالف است، دفاع از نولیبرالی بودن اقتصاد ایران دشوار می‌نماید. حسام سلامت که به گرایش اقتصاد کشور به سیاست‌های نیولیبرالی باور دارد، در ابتدای بحث موضوع را این طور فرمول‌بندی می‌کند: «اقتصاد ایران تا چه اندازه لیبرال است؟» ماشین‌چیان عمدتاً بر دشواری‌ها و تناقضات بحث سلامتیان انگشت می‌گذارد.

به هر رو در غیاب کتاب مشخصی در این زمینه، شنیدن این مباحثه به علاقه‌مند فهم نئولیبرالیسم و تاثیرگذاری اندیشه‌های نئولیبرالی بر اقتصاد ایران، توصیه می‌شود.