کتاب ذهن فریبکار شما… بیست‌وچهار گفتار دارد که از یک نظم، پیوستگی و تقدم و تأخر منطقی پیروی می‌کنند؛ درواقع این گفتارها از نظر محتوایی و روند مباحث در سه بخش یا مرحله ارائه می‌شوند که در ادامه درباره این مراحل توضیح داده‌شده است.

در اولین بخش و مرحله این کتاب که مانند همه مراحل دیگر شامل چندین گفتار است، شیوه ادراک جهان پیرامون انسان بررسی می‌شود؛ در این بخش بر این موضوع تأکید می‌شود که هر چیزی که ما فکر می‌کنیم، می‌بینیم، می‌شنویم و تجربه می‌کنیم، نه ثبت مستقیم جهان خارج، بلکه برساخته و تفسیری از جهان است.

اطلاعات، فیلتر، تحریف و مقایسه شده و بخش‌های خالی با داده‌های غیرواقعی پر می‌شود و سرانجام در بطن روایتی قرار می‌گیرد که با فرضیات ما درباره جهان سازگار است. تجربیات و افکار ما نیز از فیلتر «ایگو» و نیازهای هیجانی مختلف ما می‌گذرد و پالایش می‌شود.

از سوی دیگر بخش نخستین کتاب به مخاطب می‌گوید هر چیزی که ما تجربه می‌کنیم یا به آن فکر می‌کنیم تبدیل به خاطره می‌شود، خاطره‌ای که برساخته می‌شود، تغییر می‌کند و با خاطرات دیگر تلفیق می‌شود.

ما طوری به خاطرات خود استناد می‌کنیم که انگار گذشته به‌دقت در آن‌ها ثبت و ضبط شده است، درحالی‌که شواهد نشان می‌دهد حتی به شفاف‌ترین و مطمئن‌ترین خاطرات هم باید مشکوک بود. ما خاطرات را بیش از آن‌که بازیابی کنیم، بازسازی و به‌روزرسانی می‌کنیم و اطلاعات را در هر بار دسترسی تغییر می‌دهیم. حتی مغز ما فضاهای خالی در خاطرات‌مان را با ساختن اطلاعات موردنیاز پر می‌کند.

علاوه بر این، نویسنده در همین بخش نخست اظهار می‌کند که بسیاری از خطاهای منطقی و سوگیری‌های شناختی، فرایند تفکر را تهدید می‌کنند، مگر این‌که به صورتی آگاهانه از این خطاها دوری‌ کنیم. مخاطب در این بخش از کتاب مغالطه‌های منطقی و سوگیری‌های شناختی را می‌شناسد و با نحوه تأثیرگذاری نامحسوس آن‌ها بر تفکر، با قواعد تجربی و اکتشافی ذهن و میان‌برهای ذهنی که ما به هنگام تفکر از آن‌ها استفاده می‌کنیم، آشنا می‌شود. میان‌برهای ذهنی هرچند در بسیاری موقعیت‌ها کارآمد هستند، ولی ممکن است باعث گمراهی ما هم بشوند.

طبق نظر نویسنده کتاب ذهن فریبکار شما، مغز ما نقاط ضعف و قوت جالب دیگری هم دارد که ممکن است در تفکر ما تأثیر بگذارد؛ ما معمولاً در تشخیص الگوها بسیار خوب عمل می‌کنیم چنان‌که اغلب الگوهایی می‌بینیم که وجود خارجی ندارند.

بااین‌همه بیشتر ما در حوزه آمار و احتمالات ضعیف هستیم و این آشنایی با مفاهیم و روش‌های ریاضی اغلب ما را در معرض خطا و فریب خوردن در تفکر قرار می‌دهد. به اعتقاد استیون نولا شاید بزرگ‌ترین نقطه‌ضعف ما آسیب‌پذیری در مقابل هذیان باشد، یعنی احتمال حفظ باوری نادرست، به‌رغم تمام شواهد و مدارکی که علیه و در رد آن باور وجود دارد.

در بخش یا مرحله دوم این کتاب، پس از بررسی این موضوع که مغز چگونه واقعیت را تحریف می‌کند، به این مسئله پرداخته‌شده که چگونه می‌توان با استفاده از مهارت‌ها و ابزارهای تفکر نقاد، با فریب‌های ذهن مقابله کرد. به اعتقاد نوولا، فلسفه و به کار بردن تفکر نقاد و علم ابزارهایی هستند که انسان‌ها به‌تدریج و با دقت طی چند هزار سال برای جبران کاستی‌های مغز به وجود آورده‌اند.

علاوه بر این، در بخش دوم به تاریخ علم پرداخته‌شده است؛ به این‌که چگونه می‌توان تفاوت بین علم خوب و علم بد و شبه‌علم را تشخیص داد. در این بخش نمونه‌های متعددی از شبه‌علم مطرح‌شده که در آن‌ها تلاش‌های متعدد برای رسیدن به اکتشافات جدید، به بیراهه رفته است؛ همچنین اشتباه‌های بزرگ علمی بررسی‌شده و درس‌هایی را که باید از این اشتباهات فراگرفت، مورداشاره قرارگرفته است.

در بخش و مرحله پایانی این کتاب، مخاطب یاد می‌گیرد که چگونه تفکر نقاد، دانش علمی و دانش سازوکارهای خودفریبی را در زندگی روزمره‌اش به کار ببندد. همچنین با نقش علم و تفکر نقاد در دموکراسی، ضرورت آموزش علم و چگونگی رویکرد شکاکانه به رسانه‌ها آشنا می‌شود. این بخش از کتاب درواقع راهنمایی برای جلوگیری از فریب خوردن و مقابله با کلاه‌برداری است.

هدف اصلی ذهن فریبکار شما این است که مخاطب در پایان کتاب به درک جامعی از تفکر نقاد، مؤلفه‌های آن و همچنین ضرورت فراگیری این تفکر برسد؛ این‌که مخاطب کتاب یاد بگیرد اگر به صورتی آگاهانه در روند تفکر دخالت نکنیم – چیزی که روانشناسان آن را «حالت پیش‌فرض تفکر انسان» می‌نامند – تحت تأثیر بازی‌های ادراک و حافظه قرار می‌گیریم و اسیر نیازهای هیجانی و سوگیری‌های خود می‌شویم.

به‌ عبارت‌ دیگر، مهارت‌هایی که مخاطب در این کتاب کسب می‌کند به او کمک خواهد کرد که در سطح فراشناختی پیش برود و درباره خود فرآیند تفکر بیندیشد. استیون نوولا معتقد است مغز انسان ابزاری عمومی است که ما به‌وسیله آن خودمان و جهانی را که در آن هستیم درک می‌کنیم و تنها با درک روشن و نقادانه ماهیت شناخت در ذهن و روش‌های تفکر کردن است که ما می‌توانیم از اشتباهات متداول پرهیزکرده و بهترین استفاده را از ذهن خود ببریم.

ذهن فریبکار شما؛ راهنمای علمی برای مهارت‌های تفکر نقاد یکی از کتاب‌های «مجموعه تفکر نقاد» است که به همت نشر اختران تدوین و در دسترس فارسی‌زبانان قرارگرفته است.

چاپ چهارم این اثر که توسط اکبر سلطانی و مریم آقازاده ترجمه‌شده، در سال 98 با شمارگان هزار نسخه چاپ و منتشرشده است.