روز ۲۴ آوریل سالروز نژادکشی ارمنیان در سال‌های جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸) است. راندن ارمنیانِ ساکن شرق امپراطوری عثمانی و بخصوص ولایات هم‌مرز امپراطوری روسیه به قهر و کشتار صدها هزار تن از این رانده‌شده‌گان یا در مسیر مهاجرت اجباری به سبب بیماری و گرسنگی یا به دست جوخه‌های مرگ، از فجایع تاریخ معاصر بشر است.

این‌که انگیزه‌های این جنایت دقیقاً چه بودند و تعداد قربانیان چند نفر، موضوع بحث و منازعه است، اما حتی دولت ترکیه‌ی امروز که خود را میراث‌دار شکوه و عظمت امپراطوری عثمانی می‌داند و از این رو حاضر نیست واقعیت این نژادکشی را به رسمیت بشناسد، به کل منکر آن فجایع نیست، بلکه درباره‌ی انگیزه‌های آن تشکیک می‌کند و رنج قربانیان و فرزندان آن‌ها را جزئی از رنج عمومی مردم ترکیه در سال‌های جنگ جهانی نخست می‌داند.

معلوم است نژادکشیِ برنامه‌ریزی شده در یک روز انجام نمی‌گیرد، کما این‌که کشتار ارمنیان شرق امپراطوری عثمانی هم طی تمام سال‌های جنگ جهانی نخست و حتی در سال‌های بعد از پایان جنگ ادامه داشت. اما ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ شبی است که ماموران دولت عثمانی به خانه‌ی صدها روشنفکر ارمنی امپراطوری عثمانی بخصوص در استانبول می‌ریزند و همه را به تبعید می‌فرستند.

از این روشنفکران تبعیدی تعداد اندکی از مرگ جان سالم به در می‌برند. برخی از روشنفکرانی که در شب ۲۴ آوریل دستگیر می‌شوند و به قتل می‌رسند رابطه‌ی حسنه‌ای با دولتمردان «ترک‌های جوان» (حزب حاکم ترکیه که مشروطه‌خواه بود) داشتند. این عمل برنامه‌ریزی شده، خود بهترین گواه بر ماهیت از پیش اندیشیده‌شده‌ی کشتارهاست.

اکنون که بیش از صد سال از این رویدادهای وحشتناک می‌گذرد، بحث دیگری نیز در میان ارمنی‌ها داغ است. کارزاری نیرومند برای اجبار دولت ترکیه به شناسایی نژادکشی ارمنیان در جریان است. لازم است بین مجادلات بر سر واقعیت تاریخی و ابعاد فاجعه‌ی کشتارهای ارامنه در سال‌های جنگ جهانی نخست و بحث درباره‌ی درستی سیاستِ اجبار دولت کنونی ترکیه به شناسایی نسل‌کشی زیر فشار دولت‌ها و افکار عمومی کشورهای غربی، تفاوت قائل شد.

کسی می‌تواند هیچ شبهه‌ای در واقعیت تاریخی نژادکشی نداشته باشد، حتی با سماجت دولت ترکیه در انکار قتل‌عام‌ها به شدت مخالف باشد، اما با کارزار جهانی و لابی‌گری برای فشار بر ترکیه مخالفت کند. هراند دینک، روشنفکر و روزنامه‌نگار ارمنی بنام ترکیه از چنین کسانی بود.

این اختلاف نظر حتی به عنوان این فاجعه هم کشیده است. ارمنی‌ها سال‌های سال از این واقعه به عنوان «مِتس یِقِرن» یعنی سوگ بزرگ نام می‌بردند. به فارسی «قتل عام ارامنه» نام مشهور این رویدادها بود. اما امروز هواداران کارزار جهانی به رسمیت شناختن نژادکشی اصرار دارند که فقط باید با لفظ «نسل‌کشی» (Genocide) از این کشتارها نام برد.

به فارسی چه کتاب‌هایی درباره‌ی قتل عام ارامنه منتشر شده است؟ و هریک از این منابع به کدامیک از پرسش‌های بالا می‌پردازند؟

قتل عام ارمنیان

نویسنده‌: اسماعیل رائین / ۱۳۵۱ / ۲۷۴ صفحه / ناشر: مولف

این اولین (و آخرین) کتابی است که موضوع اصلی‌اش کل واقعه‌ی نژادکشی ارمنیان (و نه وجهی از آن یا تحلیل انگیزه‌ها یا پی‌آمدهای آن) به زبان فارسی است.

فصل‌های جداگانه‌ی کتاب به تاریخ امپراطوری عثمانی که بستر وقایع دهشتناک سال‌های جنگ جهانی نخست بود، توصیف جزئیات راندن ساکنان شهرها و روستاها به سمت بیابان‌های جنوب (سوریه کنونی و بخصوص شهر دیرالزور) و سرانجام انتقام تروریست‌های ارمنی از عاملین اصلی قتل عام از جمله طلعت پاشا و انور پاشاست. آن‌ها از رهبران حزب «اتحاد و ترقی» (مشهور به «ترک‌های جوان») و سازمان‌دهندگان اصلی قتل عام بودند.

اسماعیل رائین بعدها نیز کتابی درباره‌ی ارامنه ایران نوشت با عنوان ایرانیان ارمنی. او بیش از همه به سبب کتاب فراموشخانه و فراماسونری در ایران مشهور است.

کتاب اسماعیل رائین با وجود این‌که در جاهایی از لحن محققانه دور می‌شود و به قلمفرسایی می‌افتد، همچنان کتاب مفیدی است بخصوص که تنها منبع جامع فارسی درباره‌ی قتل عام ارامنه است. اما کتاب امروز قدری قدیمی شده و از پژوهش‌ها و بحث‌های جدیدی که درباره‌ی این موضوع در جریان است به دور است.

اقدام شرم‌آور

عنوان فرعی: نسل‌کشی ارامنه و مساله‌ی مسئولیت‌پذیری دولت ترکیه

نویسنده: تانر آکچام / مترجمان: بابک واحدی، محسن قائم‌مقامی / ۶۶۴ صفحه / ناشر: ؟  

ترجمه‌ای از کتاب A Shameful Act ، تاریخ انتشار: ۲۰۰۶ میلادی

آنچه کتاب اسماعیل رائین کم دارد در کتاب تانر آکچام یافتنی است. کاملاً آشکار است کتاب در شرایطی نوشته شده که بحث ماهیت قتل عام ارامنه، این‌که آیا این رویدادها مشمول عنوان Genocide می‌شوند یا نه، این‌که از پیش اندیشیده و برنامه‌ریزی شده بودند یا نه، بحث روز است.

کتاب از سه بخش تشکیل شده است: بخش نخست تحت عنوان «وجود مساله‌ی ارمنی پیش از تصمیم به نسل‌کشی» به زمینه‌های تاریخی می‌پردازد که به نسل‌کشی انجامیدند؛ وضعیت اقلیت‌های غیرمسلمان در امپراطوری عثمانی، ناسیونالیسم ترک و کشتارهای دوران سلطان عبدالحمید. بخش دوم کتاب درباره دورانی است که تصمیم نسل‌کشی گرفته شده است. فرمان‌ها و مکاتبانی که در این فصل نقل می‌شوند شاهد مدعای نویسنده هستند. فصل سوم کتاب درباره‌ی محاکمه‌ی برخی عاملان نسل‌کشی در دادگاه‌های بعد از شکست عثمانی در جنگ‌اند.

تانر آکچام از نخستین روشنفکران ترکیه است که آشکارا درباره‌ی نسل‌کشی ارامنه سخن گفت و ضرورت پذیرش مسئولیت این نسل‌کشی را به دولت ترکیه گوشزد کرد و به همین سبب مغضوب واقع شد. بعد از او بسیاری از روشنفکران ترکیه ضرورت سخن گفتن از این کشتار هولناک و پی‌آمدهای آن را یادآوری کرده‌اند. اورهان پاموک و الیف شافاک، نویسندگان مشهور ترکیه نیز در رمان‌های خود به موضوع نسل‌کشی ارمنیان پرداخته‌اند.

گفتنی است که بخش اعظم کتاب آکچام به اثبات این موضوع اختصاص دارد که کوچ اجباری و کشتار ارمنیان در سال‌های جنگ جهانی نخست نه اقدامی خودجوش و از سر اضطرار، بلکه کاری از پیش‌اندیشیده شده و برنامه‌ریزی شده بوده است. تنها ۱۵ صفحه از کتاب (صص ۲۵۴ تا ۲۶۸) به خود نسل‌کشی به معنای اخص یعنی چگونگی راندن و نابودی انبوه ساکنان ارمنی شهرها و آبادی‌های ارمنستان غربی (ولایات ارمنی‌نشین شرق ترکیه) اختصاص دارد.

فصلنامه‌ی پیمان: شماره‌ی ویژه‌ی هراند دینک

ناشر: موسسه‌ی ترجمه و تحقیق هور / شماره‌ی ۳۹ / بهار ۱۳۸۶ / ۱۶۸ صفحه

هراند دینک سردبیر نشریه آگوس بود که به زبان ترکی در استانبول منتشر می‌شد. او در ژانویه ۲۰۰۷ جلوی ساختمانی که تحریریه آگوس در آن بود، به ضرب گلوله جوانی وابسته به گروه‌های نژادپرست ترکیه کشته شد. دینک پیش از آن نیز یکی دو بار به جرم اهانت به هویت ترک  محاکمه شده بود.

او در دهه‌های آخر عمرش درباره قتل عام ارامنه سخن می‌گفت و به سبب شجاعت خود مورد تحسین بسیاری از روشن‌اندیشان ترکیه و مورد نفرت متعصبان بود. او خطاب به جامعه‌ی ترکیه سخن می‌گفت و با لابی‌گری در پارلمان‌های کشورهای غربی موافق نبود. یک بار هم به تهران آمد و در سخنانی که در این‌جا ایراد کرد چنین گفت:

«من واقعیتِ خود، تاریخ خود را می‌دانم، می‌دانم که دردی را که بر پدرانم گذشت بر دوش خویش حمل می‌کنم و باور نمی‌کنم که فرانسه، آلمان و دیگران موضوع شناسایی نژادکشی ارامنه را در مناسبات خود با ترکیه به عنوان اهرم مورد بهره‌برداری قرار نمی‌دهند.

از این نظر طرز فکر من فرق می‌کند و با ترک‌ها هم که صحبت می‌کنم از آن‌ها هم چیزی انتظار ندارم. من تنها سعی می‌کنم که آن‌ها واقعیت‌ را بفهمند، تمام تلاش من همین است. بگذار آن‌ها واقعیت را بدانند و وجدان‌شان به سخن در آید. این کار را می‌کنند؟ اگر بکنند، به نفع خودشان است، چیزی عاید من نمی‌شود».

هراند دینک معتقد بود که گره عقده نسل‌کشی در مناسبات میان ارامنه و دولت ترکیه از راه برقراری دموکراسی در ترکیه امکان‌پذیر است. قتل تاسف‌بار چنین روشنفکری و تشییع جنازه باشکوهش که طی آن‌ها هزاران نفر ترک و ارمنی با شعار «ما همه ارمنی هستیم، ما همه هراند دینک هستیم» در آن شرکت کردند از دو پاره‌گی جامعه ترکیه در مسأله رویارویی با تاریخ‌شان حکایت می‌کند. او اصراری بر به کارگیری واژه نسل‌کشی یا جنوساید نداشت.

در شماره‌ی ویژه‌‌ای که فصلنامه‌ی پیمان به هراند دینک اختصاص داده اطلاعات مفیدی درباره‌ی زندگی و جایگاه او در صحنه‌ی سیاست‌ورزی ترکیه می‌یابید.

گفتنی است که فصلنامه‌ی پیمان در موضوع نسل‌کشی ارمنیان موضعی کاملاً خلاف دیدگاه‌های هراند دینک را دنبال می‌کند. یکی از رسالت‌های این فصل‌نامه تبلیغات در راستای کارزار جهانی شناسایی نسل‌کشی ارمنیان در پارلمان‌های کشورهای غربی است. در شماره‌های دیگر این فصلنامه که آنلاین نیز موجودند، می‌توانید با رویکرد آن‌ها بیشتر آشنا شوید.

سال‌های نفرین‌شده

عنوان فرعی کتاب: یادداشت‌های تبعید به دِیرزور، ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۹ م

نویسنده: یرواند اُتیان / مترجم: روبرت صافاریان / ۵۶۱ صفحه / ناشر: کتاب سیامک / چاپ اول: ۱۳۹۴

این کتاب گزارشی است دست اوّل از تبعید روشنفکران و مهاجرت اجباری ارمنیان شرق امپراتوری عثمانی در سال‌های جنگ جهانی نخست. نویسنده کتاب یرواند اُتیان که سردبیر یکی از مشهورترین روزنامه‌های ارمنی‌زبان استانبول بوده با چند ماه تأخیر دستگیر و روانه تبعید می‌شود. بیش از سه سال در تبعید می‌گذراند و در بعد از پایان جنگ و شکست متحدان و فروپاشی امپراتوری عثمانی به استانبول برمی‌گردد و یکی دو ماه بعد نوشتن خاطراتش، یا دقیق‌تر بگوییم گزارشِ‌ سال‌های تبعید را شروع می‌کند.

این گزارش‌های از فوریه تا سپتامبر سال ۱۹۱۹ در روزنامه ارمنی‌زبان ژاماناک که در استانبول منتشر می‌شد، به صورت پاورقی دنباله‌دار به چاپ می‌رسد. به سبب نزدیکی زمان نگارش به رویدادهایی که نویسنده از سر گذرانده است، کتاب فاقد اغراض ایدئولوژیک و سیاسی است، یا دست کم نویسنده کوشیده است آن چه را دیده و از سرگذرانده توصیف کند، نه تنها آن بخش از تجربیاتش را که می‌توانند دیدگاه ایدئولوژیک یا خط مشی سیاسی معینی را اثبات کنند.

سال‌های نفرین‌شده در کنار اهمیتی که از نظر ثبت آن‌چه بر ارمنیان گذشته مهم است، تصویری از امپراطوری عثمانی در واپسین سال‌های حیاتش نیز ترسیم می‌کند. از آن‌جا که اُتیان رمان‌نویس و طنزنویس نیز بوده است، کتاب به مثابه رمانی جذاب خوانده می‌شود.

گزارش طلعت‌پاشا

نویسنده و پژوهشگر: آرا صارافیان / مترجم: آرپیار پطروسیان / ۱۵۷ ص / ناشر: کتاب سیامک / چاپ اول: ۱۳۹۴

در ص ۲۳ کتاب می‌خوانیم: در سال ۲۰۰۸ مراد بردکچی، مورخ و روزنامه‌نگار ترک، بخش‌هایی از مدارک شخصی طلعت پاشا را درباره‌ی ارمنیان امپراطوری عثمانی منتشر کرد. این گزارش که به دستور طلعت پاشا تهیه شده بود.

طلعت پاشا، یکی از سه چهره‌ی اصلی رهبری حزب «اتحاد و ترقی» یا ترک‌های جوان، کسی است که عموماً از او به عنوان طراح اصلی قتل عام ارامنه نام برده می‌شود.

گزارشی که این کتاب شمه‌ای از آن را در اختیار خواننده می‌گذارد بر اساس اطلاعات دریافتی از ولایات امپراطوری تنظیم شده و آمار ارمنیان ساکن یکایک ولایت‌های امپراطوری را پیش و پس از راندن اجباری آن‌ها از موطن‌شان یک‌جا گرد آورده است. جمع و تفریق این اعداد به نزدیک یک میلیون نفر کشته می‌رسد. اهمیت این گزارش در این است که نوشته‌ی خود عامل جنایت است. او ظاهراً نابودی ارمنیان را جزو موفقیت‌های کارنامه‌ی سیاسی خود می‌دانسته و به همین سبب این دفترچه را با خود به تبعید برده است.

طلعت پاشا در تبعید به دست سوقومون تهلیریان ترور و کشته شد.

برای تهیه‌ی منابعی که در بالا معرفی شدند می‌توانید به کتابفروشی خلیفه‌گری ارامنه در تهران (واقع در محوطه‌ی کلیسای سرکیس مقدس در بلوار کریم‌خان، ابتدای خیابان نجات‌اللهی) یا موسسه ترجمه و تحقیق هور مراجعه کنید.

کتاب‌ها و منابعی درباره‌ی قتل عام ارمنیان