«مطالعات بدن»؛ نگاهی کتابشناختی (بخش سوم)
در بخش سوم و پایانی این نوشتار، مروری داریم بر ۳ کتاب باقیمانده از مجموعه کتابهای اصلیِ حوزهی جدید، جذاب و بینارشتهایِ مطالعات بدن و این مطلب را درنهایت با معرفی ۱۳ عنوان کتاب، اعم از ۵ عنوان کتابِ زمینهای و ۸ عنوان کتاب اصلی به پایان میبریم.
در بخش سوم و پایانی این نوشتار، مروری داریم بر ۳ کتاب باقیمانده از مجموعه کتابهای اصلیِ حوزهی جدید، جذاب و بینارشتهایِ مطالعات بدن و این مطلب را درنهایت با معرفی ۱۳ عنوان کتاب، اعم از ۵ عنوان کتابِ زمینهای و ۸ عنوان کتاب اصلی به پایان میبریم.
«مطالعات بدن» نگاهی کتابشناختی (بخش اول)
«مطالعات بدن» نگاهی کتابشناختی (بخش دوم)
معرفیِ چند کتابِ اصلیِ دیگر
دو بدن شاه (تأملاتی درباره نشانهشناسی بدن و قدرت)/ احمد اخوت/ نشر خجسته
یکی از کتابهای جالب و نسبتاً قدیمیتر در حوزه آنچه امروزه با عنوان مشخصِ مطالعات بدن شناخته شده و هویت پیدا کرده است، کتابی است نوشتهی یک نویسندهی خوشذوق اصفهانی، احمد اخوت که بهشکل جُستارهایی متفاوت و بههمپیوسته، سعی دارد به یک موضوع جذاب در زمینۀ رابطه جامعه و فرهنگ با قدرت سیاسی بپردازد. بدنِ شاه، بهعنوان حاکم و فرمانروای مطلق جامعه، مسالهای است که البته پیش از این در نوشتههایی از نویسندگان خارجی هم یافت میشده است و حالا اخوت بهعنوان یک نویسنده ایرانی سعی در ایرانیزهکردنِ این ایده در بستر بومی جامعه ایران و البته نیمنگاهی به پادشاهان دیگر نقاط دنیا هم دارد. برقراری ارتباط و نسبتی نشانهشناختی میان امر بدنی و امر سیاسی، عمده رهیافت نظری اخوت در این کتاب را تشکیل داده است. بسطِ این ایده و متدولوژیِ تئوریک و شناختی در حیطهی عمل و کاربردِ اجتماعی و واقعی، دوگانهای است که از منطقِ درونیِ بدنمندیِ اصلیترین فردِ قدرتمندِ یک جامعه برمیخیزد. جایی که از یکطرف، او بهعنوان شاه، جایگاهی الوهی، مثالی و نمادین دارد، فراتر از همهی آنچه در روی زمین و در دنیا و مختصاتِ دنیایی و مادی، قابل مشاهده و اندازهگیری است؛ وجهی از قدرت که اصطلاحاً به فره ایزدی شناخته میشود و پادشاه را به آسمانها و دنیای بینهایت وصل میکند.
او در این حیطه، صاحبِ نوعی تجسد و بدنمندیِ خاص است که نامیرا و ابدی است. از طرف دیگر، او چون همهی آدمیانِ دیگر، واجد بدنی خاکی، فانی و اینجهانی است. بدنی واقعی که در عین حکمرانی و قدرتمندی، زوال مییابد و فرو میریزد. واکاویِ نشانهشناختیِ ابعاد متنوعِ این بدنمندیِ دوگانه که در عنوانِ اصلیِ کتاب هم متجلی است، با بسیاری از ارجاعات ریز و درشت به انواع مصداقهای تاریخی و ادبی و با بهرهگیری از نگرههای روانشناختی و جامعهشناختی، متنِ جُستارهای کتاب را خواندنی، پُرکشش و در عین حال پُروپیمان کرده است. اینهمه، بهاضافه نوعِ قلم و نگارش روایی متفاوت و غیررسمی نویسنده، پژوهش را برای مخاطب و خواننده، تبدیل به روایتی خوشخوان کرده است. غیر از جنبههای تألیفیِ کارِ اخوت، او در پایان کتاب، دست به ترجمهی چند جسُتارِ خارجی از نویسندگانی مثل رولان بارت هم زده است که در آنها، یک موضوع و مساله خاص و بهشکلی نوعی ابژهی بدنیِ مشخص از شاهان و پادشاهان مورد بررسی و مطالعهی بینارشتهای قرار گرفته است. درنهایت میتوان گفت که «دو بدنِ شاه»، کتابِ نسبتاً مهجور و گمشدهی بیشاز یک دهه پیش در بازار نشر ایران، حالا بهواسطهی تجدید چاپ ناشر و مهمتر، بهسبب خوانشِ هدفمندِ مبتنی بر مطالعات بدن، شکل و صورتی تازه یافته و جنبههای جذاب و مفید آن بهخصوص در پیشنهاد نگاههای جدیدتر به حوزههای رسمیای مثل قدرت سیاسی با بهرهگیری از ظرفیتِ حوزههای بینارشتهای مثل مطالعات بدن، آشکارتر از همیشه شده است.
برساخت بدن (جامعهشناسیِ سبکهای مدیریت بدن جوانان)/ مینا اینانلو/ انتشارات جامعهشناسان
این کتاب، درمجموعه انبوهِ کتابهایی قرار میگیرد که توسطِ ناشری پُرکار و نهچندان حرفهای در حوزهی چاپ و نشرِ انواعِ آثار تألیفی و ترجمه در زمینهی موضوعات مختلفِ علوم اجتماعی منتشر شده است. علتِ این اشاره زودهنگام، مستقیم و صریح به ناشر پیش از بحث دربارۀ کتاب، این است که در نگاهی آسیبشناختی و انتقادی به فعالیتِ ناشرانی با اسمهایی مهم و بزرگ چون جامعهشناسان و با ایدههایی که در ابتدا، بسیار وسوسهانگیز جلوه کرده و بعد درادامه، بیشتر رنگ باختهاند، این نکته روشن میشود که نقش ناشر در انتخاب و ویرایش کتابها، چقدر میتواند تعیینکننده در جهات مختلفِ مثبت و منفیِ خود باشد. درست شبیه نقش تهیهکننده در تولیدات مختلف دیداری-شنیداری در هنر-رسانههای مختلف بهخصوص رادیو و تلویزیون و سینما.
«برساخت بدن»، نمونهای از کارهای اصطلاحاً پایاننامهایِ دانشجویی است که در همین حوزه مطالعات بدن بهشکلِ کتاب منتشر شده است و علت اصلی انتخاب آن در این لیست، این است که بهنوعی نمایندهی کتابیِ پایاننامههای آکادمیکِ عرصههای تازهای مثل مطالعات بدن است که در عین حال، یکی از زمینههای اصلیِ فعالیتِ ناشر هم بهنوعی چاپِ ایندست پایاننامهها و رسالههای موضوعی محسوب میشود. هرچند در اغلبِ آثار منتشرشده در این بستر، نوعی کیفیت نسبتاً پایینِ محتوایی و فرمی قابل مشاهده است. ازجمله این کتاب که مبتنی بر یکی از بیشمار پژوهشهایی است که با ضعف تألیف روبهرو هستند و بیشتر به نوعی جمعآوری نظریهها و دادههایی مختصر بههمراهِ تحلیلهایی عمدتاً خنثی میمانند. در همین مثال هم محققِ جوان، ضمنِ گردآوری نظریات مرتبط با جامعهشناسی بدن و بعد مدیریت بدن در بخش ادبیات موضوع، در بخش تحلیلی هم سعی در سنجشِ سنخشناسیِ رویکرد و عملکرد جوانان به مدیریت بدن خود دارد. اما پژوهش، علیرغم تلاش برای نوعی جامعیت نظری و نزدیکشدن به شکلی از صورتبندیِ امر واقع اجتماعی، فاقد نوعی نگاه، بینش و مسئلهای شخصی از سوی پژوهشگر است. ضمنِ اینکه از سوی ناشر هم هیچ تلاشی برای تبدیل فرمتِ پایاننامه به قالبِ کتاب صورت نگرفته است. باید به این نکته توجه داشت که علیرغم همۀ ضعفهای گفتهشده، مدیریت محتوا و ویراستاریِ تخصصی در این زمینه، بسیار لازم، حیاتی و سرنوشتساز است. در هر صورت کتاب مورد اشاره تنها بهعنوان نوعی کوشش متوسط دانشجویی برای تمرین شکلی از مدل کار پژوهشی در زمینهی مطالعات بدن حائز اهمیت است.
گرسنگی (سرگذشت بدن (من))/ رکسانه گی/ نیوشا صدر/ نشر چترنگ
این آخرین کتاب، اما کتابی از جنسی دیگر و کاملاً متفاوت با همۀ آنچیزهایی است که اینجا معرفی کردیم. این، یک خودنگارهی خلاقانهی زنانه از همهی آن چیزی است که بر بدنِ دختری جوان و چاق گذشته است. کتاب، نقطه پیوندِ امر بدنی با امر زنانه در روند، سبک و فرمی روایتگرانه در زمینهای زنده از زندگی روزمره و تجربهی زیسته است. کتاب، سرگذشت دختری در اجتماع است که حول عنصرِ مهم و سرنوشتسازِ بدنمندی، نظم و سامان پیدا کرده و ابعاد مختلف معنای «بدن زنانه» را در فرهنگ روزمره میکاود. آنجا که امر جنسی/ اروتیک، خشونتهای اجتماعی، رنجِ رسیدن به ایدهآل بدنی و وزنی در هم تنیده شده و روایتی دیگرگونه از زندگی در سایهی حضور کماکان مسلطِ امر بدنی برمیسازد.
این نوع کتابهای رواییِ مبتنی بر قالبهای ناداستانی، از آنجا که میتوانند موضوع و مسالهای پروبلماتیک چون بدن و بدنمندی را بهگونهای عمومی و بدون قیدوبندهای کارهای رسمی-پژوهشی، بازگو کنند، بهنوعی ظرفیتهای بیانگرانه، نریتیو و رتوریکِ مطالعات بدن را در ابعاد محتلف بسط و گسترش داده و به فهم و نشست عمیقتر و سیالتر آن در اذهان مردمان کمک میکنند. این کتاب، در مجموعه کتابهای «روانشناسی اجتماعی»ِ نشر خوشسلیقه و تازهتأسیسِ چترنگ منتشر شده است.
کلام آخر
میخواهم این نوشتارِ سهگانه را باز هم با کتاب و در ارجاعی به کتاب خوبِ «امر روزمره در جامعۀ پساانقلابی»ِ عباس کاظمی، جامعهشناس خوشفکر روزگار ما به پایان برم. آنجا که در بخش سومِ کتاباش با عنوانِ «جامعۀ پساانقلابی» و در همان سرفصلِ آغازیناش با تیترِ تأملبرانگیزِ «گذار از جامعه انقلابی به جامعه مصرفی»، در روایتی از تغییراتِ سبک زندگیِ جامعه و فرهنگِ ایرانی از دهه شصت تا هشتادِ شمسی، بعد از «تولد اخلاق مصرفی» به «چرخش بهسمت بدن» رسیده و جامعهی ایران را در گذار از «فرهنگ شهادت» به «فرهنگ زندگی»، حاویِ نوعی چرخش در حوزهی امر بدنی دانسته که از «ریاضتِ روحانی بر بدن» به «ریاضتِ ایندنیایی بر بدن» در قالبِ گفتمانهای حاکم بر بدن اعم از پزشکی و سلامت در دهه هفتاد و زیبایی و مد در دهه هشتاد، مسیری پُرپیچوخم را پیموده است.
کاظمی در همین جُستار کوتاه، بهنحوی مؤثر، پنجرهای باز میکند بهسوی مطالعهی تغییراتِ فرهنگی-اجتماعیِ ایران بهمیانجیِ بدن و بدنمندی و بهنوعی مطالعه تاریخیِ بدن. مقدمه و پیشنهادی برای کاری که مطالعات بدن با همهی گسترگی و وسعتِ نظری و پروبلماتیکِ برآمده از آن و منعکس در کتابهای شرحدادهشده، درنهایت و در «عمل» باید انجام دهد؛ یعنی نزدیکشدنِ هرچهبیشتر به تجربهی زیسته و افزایشِ قدرت و انسجام تحلیلی ِخود برای صورتبندیِ تاریخ تحولاتِ اجتماعی و فرهنگی؛ بدونِ نگاه انبوهگرا و کشکولوار و صرفاً نظریهپردازانه و بیشتر با سویههای دقیق، جزءپردازانه و البته «مساله»محور؛ در کنار روایتهایی تجربهآمیز و مؤثر از همهی آنچه بر بدن و مصائب و خوشیهای آن میگذرد