بخش اول

مقدمه

با پیدایش و گسترشِ حوزه‌های مطالعاتیِ بینارشته‌ای از نیمۀ دوم قرن بیستم به بعد، هم‌زمان با نفوذ هرچه‌بیشترِ نگره‌های پست‌مدرنیستی و پساساختارگرایانه، موضوعات و نگاه‌های تازه‌تری به مجموعۀ دانش و بینشِ قلمروهای مختلفِ علوم انسانی راه پیدا کرد. آن‌چه امروز به نام مطالعات فرهنگی می‌شناسیم با حوزه‌های گوناگونِ شکل‌گرفته در همسایگی‌اش، بستر مساعدی برای غور در احوالاتِ انسانِ معاصر و مدرن و هم‌چنین فرهنگ و جامعۀ جدید فراهم کرده است. تعداد زیادی عرصۀ شناختی و مطالعاتی در همین زمینه، قابل دستیابی است که از آن‌جمله، حوزۀ وسیع و جذابِ «مطالعات بدن» است. پیش از این، علوم اجتماعی و به‌طور مشخص، جامعه‌شناسی آن‌هم در ابعادِ خُرد سعی داشت از طریق توجه به ابژه‌های عینی‌ترِ حیات اجتماعی، خود را در شاخه‌های متنوعی هم‌چون جامعه‌شناسیِ بدن، جامعه‌شناسیِ کار و … تکثیر کند. نوعی تخصصی‌شدنِ گرایش‌های معطوف به واحدهای کوچک‌ترِ نظری-عملی که در فلسفه هم به‌شکل فلسفه‌های مضاف، خود را نشان داده بود. حالا اما به‌خصوص در این دهه‌های اخیر که زمانۀ ترکیب و تداخلِ رشته‌ها و تخصص‌ها در کنارِ هم بوده است، بیش از همه این سبکِ مطالعاتی است که جایگزینِ آن‌نوع تحقیقاتِ نوعاً پوزیتیویستیِ دیسپلین‌های کلاسیک و سفت‌وسختِ علمیِ پیشین شده است.

مطالعات بدن

بدن، به‌عنوان یک عنصرِ مهم وجود انسانی، از دیرباز همواره مورد مطالعۀ رشته‌های زیست‌شناسی و پزشکی بوده است. مهم‌ترین مفصلِ این پیوند، مسئلۀ سلامتی و بیماری بوده که در همۀ دوره‌ها بنا به سطح پیشرفتِ این علوم، راهکارها و نسخه‌های مختلفی در جهت حفظ سلامتِ بدن و پیشگیری یا درمان بیماری‌های مترتب بر آن وضع می‌شده است. اما با تغییراتِ گستردۀ جامعه و فرهنگ انسانی، بدن و بدن‌مندی به‌عنوانِ یک ویژگیِ خاص، حاملِ ظرفیت‌های معناییِ مختلفی از جهات گوناگون شده و اصطلاحاً صورتی پروبلماتیک یا مسئله‌مند پیدا کرده است. امروز بیش از همیشه، با «مساله»ی بدن روبه‌رو هستیم و مطالعات بدن، حولِ شناخت وجوهِ متکثر و متداخلِ معنای بدن در زمینه‌ی جامعه و فرهنگ معاصر، شکل گرفته است.

معرفیِ چند کتابِ زمینه‌ای

جامعۀ مصرفی/ ژان بودریار/ پیروز ایزدی/ نشر ثالث

در راستای شناخت و بررسی کتاب‌های مرتبط با مطالعات بدن، ابتدا با کتاب‌های عمومی‌تری سروکار داریم که فصل یا مدخلی بر بدن در زمینه‌ی مباحث‌شان گسترده شده است. ابتدا کتاب مهم ژان بودریار، جامعه‌شناس و فیلسوفِ فرانسوی با عنوان «جامعه مصرفی» است که با ترجمه‌ی پیروز ایزدی و توسط نشر ثالث به بازار عرضه شده است. بودریار که از منتقدان نظامِ اجتماعیِ مبتنی بر مصرف در بستر جهانیِ سرمایه‌داری است و با منطقِ نوعی نشانه‌شناسیِ پساساختارگرا به‌دنبال کشف و صورت‌بندیِ معانیِ ابژه‌ها و اشیاء روزمره در نوعی فرهنگِ مبادله‌ای است، در فصل سومِ کتاب‌اش که با عنوانِ «رسانه‌های گروهی، سکس و اوقات فراغت» نام‌گذاری شده است، در بخشِ «زیباترین شیء مصرفی: بدن» به‌طور مفصل به شرحِ کارکردِ نشانه‌شناختیِ بدن در جامعه معاصر می‌پردازد. او برای هرچه نزدیک‌ترشدن به معنای امروزیِ بدن به‌خصوص با توجه به فرآیندهای گسترده تبلیغاتی و سوداگرانه، بدن را در ارتباط با عناصری مهم مثل زیبایی، جنسیت، شهوانیت و اصل لذت مورد تحلیل قرار می‌دهد و با اشاره‌های مداوم به نمونه‌هایی از فرهنگ عامه‌پسندِ حاضر در رسانه‌ها، درنهایت و پیروِ همان نگاهِ انتقادی، به نوعی ایدئولوژی بدن در لابیرنتی از تولید و مصرفِ زنجیره‌وار می‌رسد که به‌شکلی شاید سرکوب‌گرانه بدن و حتی بدن زنانه (علیرغم تمامِ بارِ زیبایی‌شناختی‌اش) را از معنا و کارکردهای واقعی تهی کرده و آن را به نشانه‌ای واسطه‌گرانه برای مصرفِ هرچه‌بیشتر فروکاسته است. این نوع خوانش از بدن، زمینه‌ای جدی برای مطالعاتِ متمرکز بر مساله‌ی مصرف در دنیای معاصر فراهم کرده است. به‌عبارتی دیگر، جنسِ روایتِ بودریار، آغازگرِ پیوند دو حوزه‌ی مطالعات بدن و مطالعات مصرف در بستر علوم انسانیِ جدید است.

مصرف و زندگی روزمره/ مارک پاترسون/ جمال محمدی، نرگس ایمانی‌مرنی/ نشر نی

کتابِ بعدی، کتابی است که در همین فضای بینارشته‌ای و البته با تکیه بیشتر بر منطق مطالعات فرهنگی، به موضوع «مصرف و زندگی روزمره» پرداخته است. کتابی که با همین عنوانِ موضوعی‌اش، نوشتۀ مارک پاترسون و با ترجمه مشترکِ جمال محمدی و نرگس ایمانی‌مرنی و توسط نشر نی، به‌تازگی به بازار نشر آمده است. پاترسون هم در این کتاب، در فصل چهارم با عنوان «خرید بدن: کالایی‌شدنِ تجربه و احساس» سعی دارد در زمینه ادبیاتِ موجود در مطالعات مصرف ازجمله با تکیه بر آرای پیر بوردیو، جامعه‌شناسِ چپِ فرانسوی و صاحب نظریه/ کتابِ مهمِ «تمایز»، مصرف بدن را در ارتباط با تجربه‌های روزمره هم‌چون غذاخوردن، کارناوال، لذت و خیال و…  مورد بررسی قرار دهد. نوع نگاه نویسنده به خرید و مصرفِ تؤامانِ بدن در جامعه و فرهنگِ معاصر، فراتر از تلقیِ بیشتر یکسویۀ بودریار است و کتاب درصدد است افق گسترده‌ای از ارتباط چندگانۀ دو مقولۀ مهمِ بدن و مصرف، پیشِ روی مخاطبِ امروز بگشاید.

ایده‌های خیابانی (نوشته‌هایی دربارۀ شهر، تن و زندگی روزمره)/ امین بزرگیان/ نشر تیسا

اما دو کتابِ دیگر که با نوعی جُستارنویسیِ منظومه‌ای و قطعه‌وارِ مطرح در سبکِ نوشتاریِ بنیامین/ زیمل و نمونۀ موفقِ ایرانی‌اش، عباس کاظمی سعی دارند با دو رویکرد مختلف به پدیدارشناسیِ ابژه‌های زندگی روزمره بپردازند، یکی کتاب «ایده‌های خیابانی؛ نوشته‌هایی درباره شهر، تن و زندگی روزمره» نوشته‌ی امین بزرگیان از دانش‌آموختگان علوم اجتماعی، و منتشرشده توسط نشر تیسا و دیگر، کتاب «نقد عقل فرهنگی؛ تفکر در وضعیت استثنایی» نوشتۀ امیرهوشنگ افتخاری‌راد، نویسنده و مترجمِ انتقادیِ معاصر، نشریافته از سوی نشر چشمه است. امین بزرگیان بیشتر با اتکا به منطق روشی و بینشیِ مطالعات فرهنگی، در همان ابتدا و در زیرعنوانِ کتاب، همه‌ی آن ایده‌های خیابانی‌اش را در سه بخشِ شهر، تن (یا همان بدن) و زندگی روزمره دسته‌بندی کرده است. اختصاص یک بخش و جایگاه ویژه به مقوله تن و بدن در نگاهِ او و در نسبت با مساله‌ی مهمِ شهر، کارِ او را دارای تشخصی ویژه در مطالعات بدن می‌کند. چراکه او اساساً با مفروض‌گرفتنِ منطق زمینه‌ایِ شهر در زندگیِ انسان معاصر، در سه فصلِ اصلیِ کتاب‌اش، شهر را در ارتباط با فضا، بدن و زندگی روزمره مورد مطالعه قرار داده است. او سعی دارد در جُستارهای این بخش، با تکیه بر آرای نظریه‌پردازانِ مهمِ علوم اجتماعی، نوعی خوانش از بدن و بدن‌مندی در نسبت با قدرت، مُد، رژیم غذایی و امر خصوصی/ شخصی ارائه دهد. این نوع نگاه که در پیوند میانِ مطالعات شهری و مطالعات بدن، زاده شده است، با دو جُستارِ بدنیِ خاص یکی در مورد سیگار و دیگری در مورد مرگ، پایان می‌یابد.

نقد عقل فرهنگی (تفکر در وضعیت استثنائی)/ امیرهوشنگ افتخاری‌راد/ نشر چشمه

اما کتابِ دوم از همین مجموعه، با نگاهی مشخصاً انتقادی در بستر منطقِ چپ نو، به‌دنبال کشف و ردیابی و البته به‌چالش‌کشیدنِ  معناهای غالبِ فرهنگی در شکل قطعه‌نویسیِ جُستاروار بر امور پراکنده است. نویسندۀ این اثر هم، چونان کتابِ قبلی، یکی از سه فصلِ اثرش را با عنوان «نقد ایدئولوژی بدن» نام‌گذاری کرده است. او دراین بخش و در قطعاتی با عناوینِ عجیب و خاص، سعی دارد ایدئولوژیِ شکل‌گرفته پیرامون بدن و بدن‌مندیِ معاصر را مورد سنجش انتقادی قرار دهد و از جُستارهایی دربارۀ اعضای مختلف بدن گرفته تا بیماری و حتی نمونه‌ای خاص مثل خسرو شکیبایی را در دلِ خود جای داده است. اهمیت این شکل از نگاه و نگرش، صورت‌بندیِ ایده‌هایی درارتباط با اندیشیدن درباره ابعادِ مختلف و متنوعِ مقولاتی مثل بدن در فرم‌های کوتاه و مؤثر است.

فلسفۀ فشن/ لارس اسونسن/ آیدین رشیدی/ نشر مشکی

درنهایت، کتاب آخری که از این مجموعه‌ی کتاب‌های زمینه‌ای معرفی خواهیم کرد، کتابی است با عنوان «فلسفه فشن» نوشتۀ لارس اسونسن که با ترجمه‌ی آیدین رشیدی و توسط نشر مشکی به بازار عرضه شده است. لارس اسونسن از فیلسوفانِ جوانی است که با چند اثر در ایران شناخته شده است. او هم مثل آلن دوباتن، فیلسوفِ شناخته‌شده‌تر در فضای فرهنگیِ ایران، ازجمله افرادی هستند که فلسفه را با مسائل زندگی روزمره پیوند زده‌اند و آن را از دلِ مباحثِ سنگینِ انتزاعی خارج کرده و با انضمامی‌کردنِ آن، به‌نوعی به عمومی‌ترشدن، کاربردی‌ترشدن و درنهایت جذاب‌ترشدنِ هرچه‌بیشترِ اندیشه و نگاه فلسفی در زندگی انسان معاصر کمک کرده‌اند. در این پروژۀ فکری، فلسفه حاوی نگاهی بینارشته‌ای و فرهنگی شده و به‌سبکِ نوشتاری و تحلیلیِ مطالعات فرهنگی نزدیک‌تر شده است. اسونسن در این کتاب، به مطالعه‌ فلسفی-پدیدارشناختیِ مُد و فشن در فرهنگ مدرن و پسامدرن پرداخته است. او در فصلِ جداگانه‌ای با عنوانِ «فشن و بدن» به‌طور مشخص به ارتباط مقوله‌ی مُد با بدن و بدن‌مندی نظر داشته و جنبه‌های مختلفِ ارتباط حوزه‌های عمدتاً زیبایی‌شناختیِ مطالعات مُد و فشن با مطالعات بدن را مورد تأمل و نظر قرار داده است.

بخش دوم رشته مطالب مطالعات بدن

بخش سوم رشته مطالب مطالعات بدن