تلخیِ بی‌پایان اندوه

شهر اندوه نام کتابی است که به فیلمی با همین نام ساخته‌ی هو شیائو شین فیلم‌ساز تایوانی می‌پردازد. فیلم برنده جایزه شیرطلایی جشنواره ونیز در سال ۱۹۸۹، از طلایه‌داران سینمای نوی تایوان، و نخستین فیلم تایوانی با صدای «همگاه سر صحنه» است. فیلمی که منتقد معروف، جاناتان رزنبام آن را «یکی از شاهکارهای متعالی سینما» دانسته است.

برنیس رنو، نویسنده‌ی کتاب هم منتقد برجسته سینماست که سابقه‌ی همکاری با «کایه‌دو‌سینما» و «سنسز‌آوسینما» را دارد. او در موسسه هنر کالیفرنیا تدریس می‌کند و مولف کتاب New Chinas/New Cinemas نیز هست.

مترجم کتاب نیز آزاده جعفری است که او را با نقد و ترجمه‌هایش در مجله‌هایی چون «سینما ادبیات» و «فیلمخانه» و همچنین با سایت شخصی‌اش «شناور در بی‌کرانگی تصویر» می‌شناسیم. او درباره انگیزه‌اش از ترجمه کتاب می‌نویسد: «شهر اندوه برایم از محبوب‌ترین و بزرگ‌ترین فیلم‌هاست، اما این کتاب را فقط به خاطر فیلم و فیلمساز ترجمه نکرده‌ام.

تحلیل جذاب، پیچیده، و موشکافانه‌ی برنیس رنو واقعاً درخشان و آموزنده است و من در مسیر نقدنویسی بسیار از این کتاب و رویکرد نویسنده‌اش آموخته‌ام. از سویی دیگر دوست داشتم برای اولین کار کتاب سینمایی یک تحلیلگر و منتقد زن را ترجمه کنم، آن هم درباره‌ی فیلمی که توأمان تاریخی، سیاسی، عاشقانه و خانوادگی‌ست، فیلمی که شاید ما ایرانیان درد و اندوهش را بهتر درک کنیم».[۱]

قبل از نوشتن این چند خط درباره‌ی کتاب دوباره به تماشای شهر اندوه نشستم. داستان فیلم به زندگی چهار برادر در خلال سال‌های پایانی اشغال تایوان توسط ژاپن در سال ۱۹۴۵ و پیش از تصاحب رسمی قدرت توسط حزب ملی (کومینتانگ) در سال ۱۹۴۹ می‌پردازد.

همانطور که از همین خلاصه هم می‌شود برداشت کرد برای فهم بهتر فیلم نیاز به دانستن اطلاعاتی ورای فیلم هم هست، به‌ویژه از جنبه‌ی تاریخی آن. از سویی دیگر، با فیلمسازی صاحب سبک طرفیم که برای شناخت ظرافت‌های هنری سینمایش نیاز است با ویژگی‌های او به عنوان یک مولف آشنا باشیم. چون در این فیلم خاص، دغدغه‌های فرمال و تماتیک دنیای هو قابل رهگیری است؛ این کتاب تا حد رضایت‌بخشی می‌تواند راهنمای فیلم و حتی دیگر آثار هو باشد.

هو شیائو شین کارگردان مشهور تایوانی، سازنده‌ی فیلم‌های شاخصی چون شهر اندوه، گل‌های شانگهای، استاد عروسک‌گردان و… است که طی چند سال گذشته نقل محافل سینمایی شده است. به‌ویژه، پس از کسب جایزه بهترین کارگردان برای فیلم آدمکش در جشنواره کن ۲۰۱۵٫ او پیش‌تر برای فیلم استاد عروسک‌گردان نیز جایزه‌ی ویژه‌ی هیئت داوران را کسب کرده بود. در ایران هم به همت سینماتک موزه‌ی هنرهای معاصر فیلم‌های هو زیرنویس و اکران و سلسله نقدهایی هم درباره‌ی آن‌ها برگزار شد.

فصل اول کتاب، با عنوان «تاریخ چین در شب ساخته شد» در چند بخش نوشته شده. رنو در این فصل ابتدا مختصری از تاریخ تایوان بازگو می‌کند و به گذشته‌ی هو می‌پردازد ولی در ادامه با ذکر جزئیات بیشتر و دقیق‌تری و البته با شاهد آوردن از فیلم شرح می‌دهد که این تار و پود تاریخی چگونه در جهان فیلم بافته می‌شود. در بخش بعدی این فصل هم به چگونگی شکل‌گیری سینمای تایوان، برخاستن موج نوی تایوان ‌و ایفای نقش هو در این جریان می‌پردازد.

در فصل دوم، «خانواده‌ای در باد تاریخ»، پس از آن که کل داستان فیلم را شرح می‌دهد به معرفی بازیگران اصلی فیلم و نحوه انتخاب آنان می‌پردازد. نحوه‌ی انتخاب تونی لونگ و ارتباط آن با صدابرداری سرصحنه و خلق شخصیت کر و لال ون-چینگ از قسمت‌های جالب این بخش از کتاب است.

در ادامه‌ی این فصل چگونگی شکل گرفتن فیلمنامه بیان می‌شود. چون حقیقت آن است که هو و دو فیلمنامه‌نویسش چو تین-ون و وو نین-جن خیلی از اتفاقات تاریخی فیلم را تجربه نکرده بودند و خیلی کم درباره‌اش می‌دانستند و برای رسیدن به فهم و درک تاریخی نیاز به چیزهایی فرای ذهنیت‌شان داشتند. یا در نحوه‌ی پرداخت شخصیت‌های زن این چو بود که به هو کمک کرد تا شخصیت‌های زن را بهتر تعریف و درک کند.

فصل سوم «چندآوایی صداها» نام دارد که به نظر من مهم‌ترین بخش کتاب نیز هست. زیرا صدا در این فیلم تنها صوت معمول فیلم‌های دیگر نیست و کارکردی فرمال پیدا می‌کند. هم به زمان و مکان بُعد می‌بخشد و روایت را سروشکل می‌دهد؛ هم با فاصله‌گذاری/تداوم بخشیدن ریتم اثر را کنترل می‌کند و به کمک تدوین می‌آید. و درنهایت تجربه‌ی حسانی خاصی را به اثر می‌بخشد که جزء جدانشدنی فیلم می‌شود.

در ابتدای فصل چهارم «فضاهای گمشده» برنیس برنو به بررسی سبک بصری این فیلم و آثار هو می‌پردازد و مطلبی را که از قول تاریخ‌نگاری ژاپنی در اواخر فصل پیش مبنی بر قیاس ازو کارگردان مشهور ژاپن و هو نقل کرده بود پی می‌گیرد و مفصل‌تر آن را می‌شکافد. او ویژگی منحصر بفرد شهر اندوه را وجود نماهایی می‌داند که آن‌ها را به دلیل کیفیت تکراری ریتمیک و تقریباً موزیکال نماهای موتیف بصری می‌نامد.

در قسمت دوم این فصل به بررسی زیبایی‌شناسی سنتی چینی می‌پردازد که بسیار خواندنی است. در جایی از این بخش می‌خوانیم: «نقاشی منظره‌ی کلاسیک در ژاپن و چین پیرامون قوانینی شکل گرفت که اساساً با پرسپکتیو نقاشی رنسانس و تکنیک‌های نورپردازی و سایه روشن رئالیستی نقاشان غربی در تضاد بود. رابطه‌ی میان پیش‌زمینه و پس‌زمینه و شمایل انسانی از نظم فلسفی متفاوتی پیروی می کند…

هدف نقاشی چینی این نیست که واقعیت را همان‌طور که برای چشم غیرمسلح به نظر می‌رسد بازنمایی کند، بلکه می‌خواهد جوهره‌ی اصلی چیزها را بیان کند. در بعضی از نقاشی‌ها خلا (فضاهای نقاشی نشده) حدود دوسوم بوم نقاشی را اشغال می‌کند.. درواقع [نقاش] بر دیدگاه سوبژکتیوش تاکید می‌کند تا جوهره‌ی نامریی چیزها را که از طریق احساسات و خاطراتش فیلتر شده‌اند، تسخیر کند.» صص ۱۰۵، ۱۰۸

«زیبایی‌شناسی لحظه‌ی گریزان» فصل انتهایی کتاب است که در چند صفحه به بررسی ۱۳ دقیقه‌ی پایانی کتاب با محوریت سکانسی که نویسنده آن را احتمالاً چکیده‌ی معنایی و زیبایی‌شناسی هو می‌داند پرداخته است. جایی که هو از هم‌نشینی احساسات نمایشی فیلم با واقعیت جاری و بکر لحظه بهره می‌گیرد تا تنشی را پدید آورد که لحظات اندوه فیلم را می‌سازند.

کتاب شهر اندوه را انتشارات علمی و فرهنگی در ۱۳۵ صفحه چاپ کرده است. چاپ نخست آن در سال ۱۳۹۹ با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه بوده است. کتاب خوشخوانی است و می‌توان آن را در یک نشست خواند.

در پایان لازم می‌دانم که به یکی از نکات مثبت کتاب اشاره کنم. در متن هر جا لازم بوده که اطلاعاتی خارج از فیلم بیان شود با شاهد و مثالی از فیلم پیگیری شده است. متن همواره از فیلم به خارج و از خارج به درون آن در رفت‌وآمد است و فیلم هرگز به طور کامل به حاشیه رانده نمی‌شود و این برای یک نقد سینمایی ویژگی برازنده‌ای است.

تلخیِ بی‌پایان اندوه

[۱] http://www.azadehjafari.com/2020/08/blog-post.html

سینما