تاجیکان؛ پیشینهشناسی ایرانیان شرقی
تاریخ تاجیکها، ایرانیانِ شرقی پژوهشی همهجانبه و کامل نیست، اما در نوع خود نخستین پژوهش یک غربی در مورد پیشنۀ تاریخی، ریشههای نژادی، روابط فرهنگی و فعالیتهای سیاسی تاجیکها در گسترهی یک هزار سال گذشته است. خالق لعلزاد، برگردان این کتاب به فارسی باور دارد که پیش از این هیچ پژوهش و نوشته مستقلی در مورد تاریخپژوهش و پیشنهشناسی تاجیکها در غرب نوشته نشده است. اما پرسش اساسی این است که چرا پژوهشگران غربی هیچ توجهی به این گسترهی فرهنگی-سیاسی تمدنساز نکردهاند، این بیمهری و بیخبری از کجا ناشی میشود؟
تاریخ تاجیکان، ایرانیان شرقی
نویسنده: ریچارد فولتز
مترجم: خالق لعلزاد
ناشر: انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان
نوبت چاپ: ۱
سال چاپ: ۱۳۹۹
تعداد صفحات: ۲۳۱
تاریخ تاجیکها، ایرانیانِ شرقی پژوهشی همهجانبه و کامل نیست، اما در نوع خود نخستین پژوهش یک غربی در مورد پیشنۀ تاریخی، ریشههای نژادی، روابط فرهنگی و فعالیتهای سیاسی تاجیکها در گسترهی یک هزار سال گذشته است. خالق لعلزاد، برگردان این کتاب به فارسی باور دارد که پیش از این هیچ پژوهش و نوشته مستقلی در مورد تاریخپژوهش و پیشنهشناسی تاجیکها در غرب نوشته نشده است. اما پرسش اساسی این است که چرا پژوهشگران غربی هیچ توجهی به این گسترهی فرهنگی-سیاسی تمدنساز نکردهاند، این بیمهری و بیخبری از کجا ناشی میشود؟
تاریخ تاجیکان، ایرانیان شرقی
نویسنده: ریچارد فولتز
مترجم: خالق لعلزاد
ناشر: انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان
نوبت چاپ: ۱
سال چاپ: ۱۳۹۹
تعداد صفحات: ۲۳۱
تاریخ تاجیکها، ایرانیانِ شرقی پژوهشی همهجانبه و کامل نیست، اما در نوع خود نخستین پژوهش یک غربی در مورد پیشنۀ تاریخی، ریشههای نژادی، روابط فرهنگی و فعالیتهای سیاسی تاجیکها در گسترهی یک هزار سال گذشته است. خالق لعلزاد، برگردان این کتاب به فارسی باور دارد که پیش از این هیچ پژوهش و نوشته مستقلی در مورد تاریخپژوهش و پیشنهشناسی تاجیکها در غرب نوشته نشده است.
اما پرسش اساسی این است که چرا پژوهشگران غربی هیچ توجهی به این گسترهی فرهنگی-سیاسی تمدنساز نکردهاند، این بیمهری و بیخبری از کجا ناشی میشود؟
لطیف پدرام سیاستمدار و پژوهشگر افغانستانی بارها در برنامهها و سخنرانیهای خود تاکید کرده است که غربیها از تاریخ باشکوه و ظرفیتهای سیاسی-فرهنگی که در این کتله تمدنی وجود دارد در هراس هستند و نسبت به آنها بیمهری میکنند.
استدلال او این است که فرهنگ تاجیکها که در زیر چتر تمدنی زبان فارسی قرار دارد، استعمارستیز و پویا است و منافع قدرتهای بزرگ غربی را به چالش میکشند. از همینرو غربیها و پژوهشگران آنها نسبت به ظرفیتهای تاریخی و فرهنگی و سیاسی این کتله تمدنی بیمهری پیشه کرده و کمتر به آن پرداختهاند. شاید به تعبیر پدرام یکی از دلایل اصلی بیمهری تاریخپژوهان غربی از این نگاه مایه استعمارگرایانه ناشی نشود. هرچند این استدلال توطئه باوران و مارکسیستی است.
ریچارد فولتز، تاریخپژوه، سفرنامهنویس و استاد دانشگاه کنکوردیا که اهل کانادا است تاجیکها را وارث بزرگترین تمدن جهان میداند که بخش بزرگی از دستاوردهای فرهنگی، هنری و سیاسی آسیای میانه مدیون روح هنرپرور، ادبیاتدوست، فرهنگگستر و دیوانداری آنان میباشد. او آرزو دارد که روزی تاجیکهای جهان بتوانند دوباره تمدن متعالی خود را بازیابند و روزگار وصل خود را دریابند. روزگاری که با توجه به کتلههای جدا افتاده تاجیک در افغانستان، تاجیکستان، اوزبیکستان و چین بعید و در خوشبینانهترین حالت دشوار به نظر میرسد.
شاید تقسیمبندی کشورها بعد از جنگ جهانی دوم میان روسیه تزاری و کمپنی هند شرقی بیشترین زیان را به ملت تاجیک زده است.
شرایط موجود برای تاجیکها در آسیای میانه رقتانگیز است. امروز تاجیکها در افغانستان، اوزبیکستان و چین زیر سلطه و استبداد به سر میبرند.
آیا روزنه رهایی آنان وجود دارد؟ با وجود فرهنگ متعالی، تاریخ باشکوه، علمپروری و اندیشهورزی که تاجیکهای جهان در گسترهی یک هزار سال داشتهاند، اما وضعیت کنونی آنان بسیار رقتانگیز و استبدادوار است.
آنان در کتلههای جدا افتاده با فقر و استبداد و گاهی هم در وضعیت خشونت و وحشتزا زندهگی میکنند. شاید استعمار بزرگترین ضربه سیاسی-اجتماعی را بر پیکر تاجیکها جهان وارد کرده باشد که شیرازهی تمدنی و هویتی آنان فروپاشیده است. عمر صدر پژوهشگر و استاد دنشگاه آمریکایی- افغانستان میگفت که تاجیکهای ازبیکستان از نامبردن هویتشان میترسند و آنچنان در استبداد به سر میبرند که از تاجیک بودن اعراض میکنند و هویت خود پنهان میکنند.
آقای فولتز، ریشه تاجیکها را به سغدیان پیوند میدهد و سامانیان را نخستین قدرت سیاسی تاجیکها میداند. پس از سامانیان قدرتهای ترک مانند غزنویان، سلجوقیان، تیموریان و مغولان همه فرهنگ اداری خود را به تاجیکهای فهیم و با دانش دادهاند. زبان پارسی – دری و شیوه زندهگی متفاوت دو مولفهی اساسی تاجیکها است.
در واقع فرهنگ متعالی این کتلهی تمدنساز پیوسته توسط اقوام دیگری مانند ترکها مورد استفاده قرار گرفته است. هرچند زبان فارسی در آسیامیانه به عنوان چتر تمدنی بوده است و هویتها و اقوام و رنگهای متفاوت در زیر چتر بزرگ رشدیافته و بارور شده اما امروزه وضعیت خوبی ندارد و دولتها در افغانستان و کشورهای دیگر سیاستهای فارسیستیزی دارند.
از نکته نظر فرهنگی-سیاسی ترکها فرهنگ و دیوانداری جوامع میزبان را میپذیرفته و ترکها پس از تصرف مناطق پارسیزبان و تاجیکنشین فرهنگ اداری این گستره تمدنساز را بر مناسبات قدرت-سیاست خود گسترش دادهاند. از اینرو، آقای فولتز پیوند تاجیکها، ترکها و مردمان دو زبانه را مطرح میکنند.
جوامع ترک و تاجیک آسیای میانه چنان با هم ادغام شدهاند که در ضربالمثل قدیمی ترکی آمده است: «بدون تاجیک، ترکی وجود ندارد.» از همینرو ترکها در انتشار و تبلیغ زبان فارسی و گسترش فرهنگ و دیوانداری تاجیکها نقش اساسی داشته اند. در افغانستان نیز تاجیکها نخستین تجارتپیشهگان و شهرنشینانِ بودهاند که در گسترش فرهنگ و تمدن نقش اساسی داشته و بخش بزرگی از کارهای فرهنگی و سیاسی را انجام دادهاند.
نقد جانداری که دیگران از جمله یعقوب ابراهیمی، پژوهشگر افغانستانی بر این کتاب وارد کرده، بیتوجهی آقای فولتز به افغانستان است. جغرافیایی که به تعبیر خود فولتز، بیشترین تاجیکها جهان در آن زندهگی میکنند. خواندن این کتاب شاید رهگشای فهم جدید از پیشنه تاریخی تاجیکها باشد و بتواند برخی از پرسشها را پاسخ دهد.
بیتوجهی و فراموشی تاجیکهای افغانستان که یکی از کتلههای بزرگ تاجیکها هستند و سالهاست در استبداد و خفقان زندهگی میکنند، یکی از بزرگترین نقدها بر این کتاب است و این مهم توانسته خواندن افغانستان را نسبت به این کتاب بیمهر کند.
این کتاب را انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان در سال 1399 به چاپ رسانده و خالق لعلزاد، نویسنده و مترجم افغانستانی آن را به فارسی برگردان کرده است.
کتاب تاریخ تاجیکها با همه نقدهایی که بر آن وارد است، یکی از منابع دستاول و پژوهشی – علمی درباره ریشهیابی و چیستی تاریخ تاجیکها میباشد. آقای فولتز، نویسنده این کتاب چندین بار به تاجیکستان سفر کرده و یک بار هم قصد داشته به افغانستان بیاید، اما زمینههای حضور او در افغانستان مساعد نشده و موفق به دیدار از سرزمین اصلی تاجیکها نشده است.
تاجیکهای افغانستان همواره در حاشیه قدرت سیاسی افغانستان قرار داشتهاند و پیوسته توسط سیاستهای تاجیکسیزانه دولتهای حاکم پشتونی عقبزده شدند.
پینوشت وینش: رسمالخط فارسیزبانان تاجیک و افغانستانی با رسمالخط معمول ما تفاوتهایی دارد. در این نوشتار تلاش شده رسمالخط نویسنده تا جای ممکن حفظ گردد.
تاجیکان؛ پیشینهشناسی ایرانیان شرقی