شبان سیه بر تو نوروز باد

برای ما ایرانی‌ها جشنی آشناتر و ملی‌تر از نوروز نیست. متعلق به هر قوم و منطقه و مذهبی که باشیم، نوروز برای همگی ما جشنی فراموش‌نشدنی است. گرچه غیر از ما یازده کشور دیگر نیز در این منطقه نوروز را جشن می‌گیرند.

اینکه نوروز از کجا آمده و چطور تبدیل به جشن ملی ما شده، موضوع ساده‌ای نیست. یعنی وقتی قدمت چیزی به پیش از تاریخ می‌رسد (قدمت نوروز را پنج‌هزارسال قبل از میلاد مسیح برآورد کرده‌اند) مشخص کردن دقیق مسیر و خاستگاهش کار ساده‌ای نیست. درست‌ترش این است که بگوییم به قدری با فرهنگ‌ها و داستان‌ها و اسطوره‌ها آمیخته شده که نمی‌شود هیچکدام را نادیده گرفت.

قدرمسلم این است که می‌دانیم نوروز همیشه یک عید ملی بوده است نه دینی (در اوستا کتاب دینی ایرانیان ذکری از جشن نوروز نشده است) و در ابتدا هم جشن آغاز سال به حساب نمی‌آمده زیرا اقوام بومی زراعت‌پیشه آغاز سال را براساس تقویم کشاورزی از پاییز محاسبه می‌کردند. اما درهرحال جشنی مهم و برمبنای فرارسیدن بهار بوده است.

ردپای نوروز را می‌شود در اسطوره‌ها و افسانه‌ها پیدا کرد. جایی که با ستایش مهر، این ایام را آغاز سلطنت خورشید می‌دانستند. یا در داستان‌های آفرینش که آن را جشن خلقت نخستین انسان می‌دانند. یا در اسطوره‌ها آنگاه که جمشید پیروز می‌شود و جهان را غرق سلامت و نعمت می‌کند و از همین‌رو روزی نو آغاز می‌شود. هرچه هست در همه این پیشینه‌ها نوروز با امید و آغاز و بهروزی گره خورده و همراه جشن و سرور بوده است.

نوروز همراه خودش تشریفات و آیین‌هایی دارد. از چیدن سفره هفت‌سین گرفته تا دیدوبازدید و عیدی دادن. حتی درباره همین آیین‌ها هم نمی‌شود نظرات قطعی داد. بخصوص این روزها که داخل هر شبکه اجتماعی بشوی، رهنمودی درباره اینکه آیا هفت‌سین اولش هفت‌شین بوده یا عمل ضد حیوان‌دوستانه گذاشتن ماهی گُلی سر سفره هفت‌سین اصلا ربطی به نژاد پاک آریایی داشته یا نه، می‌خوانیم.

با وجود این بررسی مستندات و خواندن آثار ایران‌پژوهان به ما نشان می‌دهد که احتمالا خانه‌تکانی عید رسمی برای شاد کردن فروهر درگذشتگانی بوده که در این ایام سری به خانه‌شان می‌زدند و خوب بوده که آن را پاک و پاکیزه ببینند و سنت فراهم کردن سفره و سینی‌هایی با خوراکی‌هایی به تعداد هفت، چه بسا ریشه در هفت امشاسپند نمادین داشته.

نوروز پس و پیش هم زیاد دارد، از جشن چهارشنبه‌سوری بگیر تا مراسم سیزده به‌در. هرکدام از اینها نیز در این سال‌ها ماجراهای خودشان را داشته‌اند، از تبدیل چهارشنبه‌سوری به جشن چطور شهر را منفجر کنیم تا تعویض نام سیزده به‌در با نام تکریم طبیعت. اگر کنجکاو باشیم شاید برسیم به اینکه چهارشنبه‌سوری به گرامیداشت یاد سیاوش برسد و گره زدن سبزه در سیزده‌به‌در ربطی به ماجرای مشی و مشیانه داشته باشد، دو گیاه ریواس پیچیده در هم که در اسطوره‌های ایرانی نماد اولین زن و مردند.

تا همینجا هم معلوم می‌شود که این جشن ملی و باستانی چقدر قصه و افسانه و معنا در خود دارد که می‌توان به سراغشان رفت و از آنها بهره گرفت. با کشف این معناهاست که می‌توان فهمید چرا جشن نوروز از پس قرن‌ها و جنگ‌ها و فراز و فرودها همچنان زنده و پایدار مانده است. چه بسا نوروز ماندگارترین و کهن‌ترین جشن جهان باشد زیرا که آمدن روز نو، طبیعی‌ترین و عمیق‌ترین بخش حیات است.

در پرونده نوروزی وینش چند کتاب درباره نوروز معرفی می‌کنیم، کتاب‌هایی که می‌توانند اطلاعات جالب و متنوعی درباره نوروز به ما بدهند.

اگر بخواهیم یک نمونه از قدیمی‌ترین کتاب‌هایی که درباره نوروز نوشته شده‌اند را معرفی کنیم باید نوروزنامه را نام ببریم.

نوروزنامه را منسوب به خیام می‌دانند اینکه خیام کتابی درباره نوروز نوشته باشد با توجه به منجم بودنش و توجهی که به تقویم و تاریخ داشته عجیب نیست با این حال عده‌ای به این موضوع مشکوکند.

درهرحال همانطور که در آغاز کتاب آمده سبب نوشتن کتاب این بوده که دوستی از خیام خواسته که «سبب نهادن نوروز چه بوده و کدام پادشاه نهاده است». خیام هم دست به قلم شده و کتاب نوروزنامه را نوشته.

خیام در این کتاب ماجرای نوروز را از جمشیدشاه شروع می‌کند و در ادامه از دوازده بخش کردن سال توسط کیومرث می‌گوید و معانی ماه‌ها را توضیح می‌دهد و تغییرات سال و ماه را شرح می‌دهد و آنچه از کتاب متقدمان خوانده یا شنیده در شرح نوروز و آیین ملوک عجم ذکر می‌کند.

از نوروزنامه چندین تصحیح در بازار موجود است که معروفترین آن تصحیح مجتبی مینوی است.

کتاب گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان نوشته هاشم رضی همانطور که از اسمش پیداست به جشن‌های ایرانی پرداخته و معلوم است که در این میان بخش مهمی به نوروز اختصاص دارد.

هاشم رضی در این کتاب هم توضیحاتی درباره تقویم و تاریخ و جشن‌ها داده و هم اطلاعات مفصلی درباره نوروز و آداب و سنت‌هایش آورده. رضی می‌گوید که در زبان پهلوی نوروز را نوگ‌روز می‌گفتند که این تلفظ بعدا به شکل نوک روز درآمد و معرب آن نوروز و نیروز شد و در ادبیات فارسی جا گرفت.

هاشم رضی پژوهشگر و مترجم بود و علاوه بر دانستن زبان‌های فرانسه و انگلیسی و آلمانی،زبان‌های باستانی مثل پهلوی، سانسکریت و خط میخی را هم آموخته بود. کتاب گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان کتاب مفصلی است و درباره نوروز هم اطلاعات جالب و متنوعی دارد.

اما اگر دنبال اطلاعات جمع و جورتری درباره نوروز هستید می‌توانید سراغ کتاب آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز بروید. محمود روح‌الامینی در این کتاب بخشی را به نوروز اختصاص داده و از پیدایش تا کاشتن سبزه و خوراک‌های نوروزی را توضیح داده.

روح الامینی هم ابتدا سراغ دلیل پیدایش نوروز رفته و از نقل قول کتاب‌ها تا افسانه‌ها و روایات اسلامی درباره نوروز را آورده و بعد از مهمترین رسم و رسومات مربوط به نوروز نوشته. درباره چهارشنبه سوری و سیزده به‌در هم توضیحاتی داده و البته این توضیحات را با دیده‌ها و تجربیات خودش همراه کرده. درهرحال همین‌طور که از اسم کتاب هم معلوم است نویسنده می‌خواسته بنویسد که این جشن‌ها هنوز هم باقی مانده‌اند و به چه شکلی اجرا می‌شوند.

در این کتاب درباره جشن مهرگان و سده و یلدا هم نوشته شده و به برخی از مراسمی که هنوز در ایران اجرا می‌شود مثل پیرچک‌چکو و قالی شویان هم اشاره شده. درمجموع اگر دنبال اطلاعات مختصر و مفید هستید این کتاب به دردتان خواهد خورد.

مهرداد بهار، اسطوره‌شناس ایرانی هم کتابی دارد به اسم پژوهشی در اساطیر ایران که اشاراتی به نوروز دارد. البته در این کتاب نمی‌توانید فصل مشخصی با عنوان نوروز پیدا کنید چون قرار است درباره اساطیر حرف بزند ولی از آنجا که بخشی از ماجرای اساطیر مربوط به داستان آفرینش است و در ماجرای پیدایش نوروز هم ردپای داستان آفرینش دیده می‌شود، به آن هم اشاره شده.

مهرداد بهار در جایی از کتاب نوشته: «وجود عید نوروز و اهمیت شگفت‌آور آن در ایران و آسیای میانه و بقای شگفت‌آور ان تا عصر ما، که خود در اصل به آیینی سیاوشی مربوط است، نشانی دیگر از بقا و اهمیت فوق‌العاده اسطوره الهه عشق و فرزند شهیدشونده او و آیین‌های وابسته بدانان در نجد ایران و آسیای میانه است.»

البته متاسفانه مهرداد بهار قبل از تکمیل این کتاب فوت شده و طرح کلی اش ناتمام مانده. دستنوشته‌هایش با تصحیح و ویراستاری دکتر کتایون مزداپور پس از مرگش به چاپ رسیده. یعنی اگر بهار زنده بود احتمالا توضیحات و مطالب بیشتری درباره نوروز به این کتاب اضافه می‌کرد. روانش در شادی و آرامش.

دفتر پژوهش‌های فرهنگی در سال‌های گذشته مجموعه‌ای با عنوان از ایران چه می‌دانم منتشر می‌کرد. یکی از کتاب‌های این مجموعه با نام نوروز جشن نوزایی آفرینش به معرفی نوروز اختصاص داشت. در این کتاب که توسط علی بلوکباشی نوشته شده ماجرای نوروز در چهار فصل شرح داده شده. فصل اول خاستگاه نوروز را از دو منظر تاریخی و اسطوره‌ای توضیح داده.

فصل دوم به پیک‌های نوروزی اختصاص دارد و و فصل سوم به آیین‌ها و آداب مربوط به نوروز پرداخته. آخرین فصل با نام جشن سیزده فروردین به طور کامل مراسم سیزده به در را بررسی کرده.

همانطور که عنوان این مجموعه هم نشان می‌دهد، کتاب‌های آن برای آشنایی مهمترین جلوه‌های فرهنگی و هنری ایران هستند. این کتاب هم می‌تواند اطلاعات کلی و مفیدی درباره جشن نوروز به هر ایرانی علاقمند بدهد.

در سالی که گذشت شیرین بیانی، همسر مرحوم محمدعلی اسلامی ندوشن کتابی با نام نوروز و مهرگان منتشر کرد که درباره این دو جشن ایرانی است. این کتاب را در زمان انتشار در وینش معرفی کردیم.

فهرست کتاب‌هایی که درباره نوروز هستند البته بیشتر از اینهاست ولی در این پرونده نمونه‌هایی را معرفی کردیم که می‌تواند مطالعه‌شان برای شما جذاب و مفید باشد.

اما حیف است که یک کتاب داستانی هم درباره نوروز معرفی نکنیم، کتابی که برای نوجوانان نوشته شده اما خواندنش برای بزرگسالان هم می‌تواند جذاب باشد. هفت جاویدان نام رمانی سه جلدی است که مرجان فولادوند درباره داستان پیدایش نوروز نوشته. معرفی این کتاب را می‌توانید در اینجا بخوانید. 

همچنین توضیحات خود نویسنده درباره کتاب همراه با خواندن بخشی از متن داستان را هم در وینش ویدئو ببینید و بشنوید.

یک داستان نوروزی هم برای این پرونده داریم، داستانی لطیف که ماجرای پاییز و بهار را بهم پیوند می‌دهد. امیدواریم شما هم از خواندن آن لذت ببرید.

شما هم اگر کتاب‌، داستان یا نظراتی در رابطه با نوروز دارید مثل خانم حسن‌زاده عزیر با ما در میان بگذارید.

حسن ختام پرونده نوروز شنیدن ترانه والس نوروزی است با صدای احمد عاشورپور. عاشورپور خواننده و ترانه‌سرای ایرانی، زاده بندرانزلی بود. ترانه‌هایش رنگ و بوی زندگی مردم عادی و شادی‌ها و غصه‌هایشان را دارد. بیشتر ترانه‌هایش را به زبان گیلکی خوانده مثل همین ترانه والس نوروزی که از ترانه‌های قدیمی گیلانی است.

روز نویی را برایتان آرزو داریم.

نوروز