سایت معرفی و نقد کتاب وینش
سایت معرفی و نقد کتاب وینش

در تاریک‌خانه یا تاریخ‌خانه

در تاریک‌خانه یا تاریخ‌خانه

 

تاریخ یک دروغ بزرگ است، یک تاریک‌خانه یا آن‌طور که برخی عقیده دارند چراغ راه آینده است؟ حتی درباره دوره‌های تاریخی نزدیک‌تر مثل ایران دوره قاجار یا مشروطه، نظرات و برداشت‌های مختلفی وجود دارد. در این پرونده تلاش کرده‌ایم تا با معرفی کتاب‌هایی به تصویر کلی‌تر و نگاه کلان‌تری از ایران عهد قاجار برسیم.

تاریخ یک دروغ بزرگ است، یک تاریک‌خانه یا آن‌طور که برخی عقیده دارند چراغ راه آینده است؟ حتی درباره دوره‌های تاریخی نزدیک‌تر مثل ایران دوره قاجار یا مشروطه، نظرات و برداشت‌های مختلفی وجود دارد. در این پرونده تلاش کرده‌ایم تا با معرفی کتاب‌هایی به تصویر کلی‌تر و نگاه کلان‌تری از ایران عهد قاجار برسیم.

 

 

 

 

تاریک‌خانه یا تاریخ‌خانه؟

 

 

تاریخ، از موضوعاتی است که به تدریج به ضرورتش آشنا می‌شویم. بعضی از اول شیفته قصه‌گویی‌اش می‌شوند و بعضی با آن سر ستیز دارند. بعضی از سر دروغ می‌پندارندش و بعضی با آگاهی به محدودیت‌های هر دیدگاهی به مطالعه می‌پردازند. بیایید مطلبی در مورد چیستی و چرایی تاریخ بخوانیم.

 

 

ثبت تاریخ

واقعا تاریخ چیست؟ ما می‌توانیم تا ابد در این‌باره بحث کنیم، اما بیایید بر این معنا توافق کنیم که تاریخ «دانش گذشته»است. چرا دانستن گذشته مهم است؟ این دانش چگونه به ما کمک خواهدکرد؟ آیا حیوانات هم‌ به تاریخ نیاز دارند؟ آیا اجداد ما در دوران پارینه سنگی درکی از تاریخ داشتند و درک آنها از تاریخ، در طول زمان چه تغییری کرده‌است؟

 

دوره قاجار معمولا برای ما یادآور شاهان نالایق دوران زوال ایران و از دست دادن بخش‌هایی از کشوراست؛ قراردادهای ناموفق، جنگ‌های طولانی و قیام‌های مردمی منجر به مشروطه و …این موارد چقدر ناظر بر احساس شما است یا مطالعات دقیق علمی‌تان؟ آیا متن‌های جدی تاریخی در اینباره مطالعه کرده‌اید؟ 

نگران نباشید، قصد شماتت شما و دانش تاریخی‌تان را ندارم بلکه فقط می‌خواهم سری به چند کتاب بزنیم و بخشی از این باورها یا دانسته‌ها را کمی بکاویم.

 

انحطاط تاریخ‌نگاری در ایران تاریخ

«انحطاط تاریخ‌نگاری در ایران» مجموعه مقالات فریدون آدمیت است که در طی سال‌ها درباره موضوع تخصص او یعنی مشروطیت و تاریخ‌نگاری انقلاب مشروطه در نشریات به چاپ رسانده است. در این متن به خصوص به یکی از مقالات مشهور او «آشفتگی در فکر تاریخی» پرداخته شده که در آن فریدون آدمیت به تندی دیدگاه‌های احمد فردید، جلال آل احمد و مهدی بازرگان پیرامون مشروطیت را زیر سوال می‌برد.

 

در این مقاله آدمیت مسٲله‌ای را بررسی می‌کند که خودش آن را «آشفتگی در فکر تاریخی» می‌نامد. او می‌گوید که چگونه تحلیل‌های تاریخی ممکن است توسط آشفتگی تاریخی (مُثله کردن قضیه‌های تاریخی، مسخ کردن واقعیات تاریخی، تحریف حقایق تاریخی، وقایع را زیر منگنه مانوسات ذهنی قرار دادن، و درنهایت گذشته را در قالب تنگ مفروضات و معادلاتی گنجاندن که مغایر روح تاریخ زمان وقوع حوادث باشد) به محاق بروند.

نوشتن دقیق صورت مسٲله بسیاری از اوقات مانع از بروز این آشفتگی می‌شود و باید متذکر شد که نوشتن صورت مسٲله‌های پیچیده، خود رشته‌ای علمی و دارای متدولوژی‌های ساختاردهی شده است.

 

پیدایش ناسیونالیسم ایرانی

کتاب پیدایش ناسیونالیسم ایرانی، نژاد و سیاست بی‌جاسازی یکی از پرطرفدارترین ویژگی‌های هویت ایرانی در ۱۵۰ سال اخیر را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد: حسرت شکوه و افتخار پیش از اسلام ایران. رضا ضیاء ابراهیمی بر این باور است که این حسرت در فهم خواص و عوام از ذات ایرانی بودن به شدت ریشه دارد و در تولیدات هنری و ادبی نیز پی در پی بیان می‌شود: یک شیفتگی پیشااسلامی و این باور که تاریخ ایران اسلامی یک دوره‌ی دراز انحطاط بوده و رنگ و بویی نژادی داشته.

 

 آشفتگی دیگری نیز می‌توان به موارد قبلی اضافه کرد: آشفتگی تسری وضعیت فعلی به زمان‌های گذشته.

 ضیاءابراهیمی با استفاده از منابع تاریخی متعدد در کتابش نشان می‌دهد که باورهای ناسیونالیسم بی‌جاساز ایرانیان پیشینه‌ی تاریخی ندارد و در اواخر عصر قاجار و در دهه‌های ۱۸۶۰ تا ۱۸۹۰ میلادی شکل گرفته. زمانپریشی عبارت جذابی است که نشانگر همین مهم است. ما امروز فکر می‌کنیم که لابد در زمان قاجار هم مرکز مد جهان پاریس بوده یا مثلا ناصرالدین شاه وقتی به اروپا می‌رفته با او به‌عنوان شاه کشوری جهان سومی رفتار می‌شده است یا مثلا برای ارتباط با انگلیسی‌ها یا فرانسوی‌ها امیرکبیر دوست داشته زبان انگلیسی یاد بگیرد… اما اینها فرافکنی زمان حال بر روی تاریخ گذشته است.

در آن زمان انگاره‌ها چنین نبوده و لازم است برای تدقیق این انگاره‌ها به منابع مراجعه کرد. منابع گوناگون هم خوشبختانه وجود دارند.

 

 

درام تاریخی در ایران

کاتوزیان عناصر اصلی ناسیونالیسم تازه متولد ایرانی مقارن با عصر مشروطیت را چنین برمی‌شمارد: «گرامیداشت شورانگیز ایران باستان، شوق یک‌شبه اروپایی شدن، احساسات تند ضدعربی و ضداسلامی و استهزای ادبیات قدیم فارسی». منورالفکرهای مشروطه درصدد بودند با مطرح کردن حکومت قانون و مفهوم وطن، بالانس و نظم سنتی دستگاه سلطنت و روحانیت را برهم بزنند.

این ناسیونالیسم غرب‌گرا و باستان‌گرای روشنفکران عصر مشروطه بود که دو دهه بعد تبدیل به ناسیونالیسم غلیظ‌تر رسمی حکومت پهلوی اول شد. محمد هاشمی هم در کتاب «درام تاریخی در ایران» به انعکاس این صدای باستان‌گرایانه در نمایشنامه‌های این دو دوره می‌پردازد، یکی از مشروطه تا پایان حکومت قاجار، و دیگری دوران پهلوی اول.

 

این مقاله هم در ادامه کتاب قبلی به صورت مسٲله آشفتگی ایجاد شکاف در تاریخ ایران می‌پردازد. 

نقل این عبارت از آیزایا برلین در کتاب «ریشه‌های رومانتیسم» در اینجا خالی از لطف نیست. او پیدایش جنبش رمانتیک در آلمانِ قرون هجده و نوزده را به خدشه‌دار شدن غرور ملی آلمانی مرتبط می‌داند؛ ملتی که خود را بزرگ می‌داند اما به ملت‌های بزرگ دیگر نگاه می‌کند و خود را کوچک می‌یابد. این‌جاست که نگاه‌ها به گذشته معطوف می‌شود و گفتمان «بازگشت به گذشته‌ی پرافتخار» شکل می‌گیرد.

شاید یکی از ریشه‌های این پریشانی‌ها مخدوش شدن غرور ملی و پناه بردن ایرانیان به رمانتیسیزم باشد.

 

نامه‌هایی درباره ایران و ترکیه آسیا قجر

تانکوانی (tankoani) به همراه کاروانی که فرستاده ناپلئون امپراتور فرانسه بود در میانه جنگ‌های ایران و روس به ایران آمد و به‌خصوص چون به زبان‌های خاورمیانه و خصوصاً فارسی تسلط داشت روایتی جالب از ایران اوایل عصر قاجار ارائه می‌دهد. تانکوانی ایرانیان را در میان سایر ملل خاورمیانه کمتر متعصب و بیشتر آماده تغییر و پذیرش فرهنگ مدرن می‌بیند اما انتقادات او از جامعه ایران در اوایل قرن نوزدهم اصلاً کم نیست.

 

و اما از دید ناظر بیرونی (فرستاده ناپلئون به جامعه ایرانی زمان قاجار) چیز مهم استفاده از زبان فارسی برای ارتباط است که اهمیت و گستردگی این زبان و قدرت کشورهایی که این زبان را به عنوان زبان ملی بکار می برند نشان می‌دهد. در این زمان زبان دیوانی هند و عثمانی نیز فارسی است. نکته جالب دیگر بالنده بودن آن جامعه از منظر نماینده ناپلئون (نماینده سیاست مدرن در جهان) و نیاز به تحلیل و نقد جامعه ایران برای سیاست مداران اروپایی (به معنی پیچیدگی و ارزشمند بودن آن) است.

 

نکته: شاید بخواهید تصاویر کلانتری هم به جز برش‌های تاریخی فوق در ذهن ایجاد کنید، در این صورت شاید مطالعه کتاب‌های زیر سودمند باشد.

 

جامعه نگاری عهد قاجار

جامعه نگاری عهد قاجار کتاب مفرحی است. از آن دست کتاب‌ها که می‌شود از اول تا به آخر خواند – یا به سیاق تفال از هرکجایش شروع به خواندن کرد. «مُرقع» ی است از این نقل قول و آن سند و منِ خواننده‌ی عامِ عوام را خوش می آید اما کاش کتاب کدیور مقدمه نمی‌داشت یا مقدمه‌ی فروتنانه‌تری می‌داشت. وقتی نویسنده خود آگاه است که کتابش گوشه‌هایی از حیات سیاسی و اجتماعی تاریخ قاجار را به‌گونه‌ای بی‌نظم‌ونسق و ناروشمند کنار هم قرار داده است، چرا اسم کتاب را گذاشته است جامعه‌نگاری؟

 

سیاحان غربی زیادی از ایران دیدن کرده‌اند اما نباید تمام نظرات آنها را دارای ارزش یکسانی دانست. دانش و تخصص هر کدام باعث شده صرفاً در برخی موارد دقت بیشتری داشته‌ باشند و نوشته‌‌هایشان در آن مورد از اهمیت برخوردار گردد. نکته مهم خواندن بسیار و دیدن از جایگاه ناظران متفاوت است. چیزی که باعث می شود بتوانیم برداشتی کامل‌تر از وقایع تاریخی داشته باشیم.

ناصرالین شاه ترسو بود یا شجاع؟

مردم ایران نسبت به مردم سایر نقاط جهان در عهد ناصری مرفه‌تر بودند یا بی‌بضاعت‌تر؟

تکنولوژی و هنر در ایران دوران فتحعلی شاه چگونه بود؟

چند درصد از جمعیت جهان در دوره فتحعلی شاه به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی صحبت می کردند؟

پیدا کردن جواب این پرسش‌ها می‌تواند تصویر کامل‌تری از دوران قاجار به ما بدهد.

 

از قفقاز تا پرسپولیس

مادام ژان دیولافوآ Jane Dieulafoy به همراه همسرش مارسل اگوست دیولافوآ باستان‌شناسان فرانسوی بودند که از سوی دولت فرانسه برای انجام کاوش‌های باستان‌شناسانه سه‌بار در حد فاصل سال‌های 1881 تا 1886 به ایران آمدند. مادام دیولافوآ مشاهدات و استنباط‌هایش از ایران و اوضاع آن را در قالب سه سفرنامه مکتوب کرد که امروز منبع قابل اعتنایی جهت شناخت ایران عهد ناصری به شمار می‌رود. آن‌ها در پانزده سال پایانی سلطنت ناصرالدین‌شاه به ایران آمدند. این زوج باستان‌شناس نتیجه بسیاری از کاوش‌های خود را از ایران خارج و به موزه لوور پاریس منتقل کردند.

 

 

پرده نشینان عهد ناصری

کتاب پرده نشینان عهد ناصری درباره تاریخ اجتماعی زنان در دوره قاجار است و از معدود کتاب­‌هایی که در کنار زنان درباری و اشراف به زنان جامعه شهری، روستایی و ایلیاتی پرداخته است. نویسنده هدف خود از تألیف کتاب را ارائه تصویری روشن و شفاف از زندگی اجتماعی زنان در این مقطع تاریخ ایران می‌­داند.

 

در تاریک‌خانه یا تاریخ‌خانه

 

 

  این مقاله را ۳ نفر پسندیده اند

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *