جلال ستاری؛ جستجوگر اسطوره‌ها

جلال ستاری اسطوره‌پژوه بود. بهتر است بگوییم پیدا کردن ردپای اسطوره‌ها دلمشغولی عمده آثارش بود.

تحصیلاتش را تا مقطع دکترا در رشته روانشناسی گذرانده بود. شاید به همین دلیل موشکافانه به ماجرای اسطوره نگاه می‌کرد، انگار که پیچیدگی و تغییرات روان آدمی را از طریق اسطوره‌ها پیدا و نمایان می‌کرد.

قصه‌ها و اشکال نمایشی در بررسی‌هایش جای عمده داشت، احتمالا به این علت که بیشتر به خاستگاه‌های اولیه اسطوره نزدیک هستند. او نشانه‌ها را دنبال می‌کرد، از تعزیه تا قصه یوسف، و ادبیات دراین میان برایش اهمیت ویژه‌ای داشت.

اسطوره برایش یک مضمون کهنه و ثابت نبود، هربار آن را در شکلی جدید، پیدا و باتلاشی ستودنی آن را بررسی و تبدیل به کتاب می‌کرد. حاصل آن حدود صد کتاب تألیف و ترجمه است که در طی 60سال فعالیت بجا گذاشت.

نگاه موشکافانه او به ماجرای اسطوره و زبان ویژه‌اش در نوشتار، جایگاه او را در ادبیات ایران ماندگار کرده است.

برای آشنایی با اندیشه و نگاه ستاری ابتدا سراغ یادداشتی از امیرحسین کامیار می‌رویم.

درباره ستاری، مردی که راهگشا بود جلال ستاری میان اسطوره‌ستیزی عقلانی و اسطوره‌باوری جزم‌اندیشانه به جستجوی راه سومی برخاست که بر آن نام «اسطوره‌پژوهی» گذاشت؛ با این هدف که ضمن حفظ تجلیات زیبای اسطوره و تحسین آن، امکان نقد، تحلیل و راه‌جستن نیز فراهم شود؛ چیزی که شاید بشود آن را آشتی ذهن متفکر خوداگاه و روح عاطفی اسطوره نامید. درخشان‌ترین نمونه این کار در آثار ستاری شاید کتاب «افسون شهرزاد» باشد. در این کتاب او به سراغ «هزار و یکشب» می‌رود اما هم و غمش بررسی نسخه‌های متفاوت یا شناختن ریشه‌های داستانی این کتاب غریب نیست، او مستقیم و سر راست به سراغ شهرزاد قصه‌گو می‌رود و توضیح می‌دهد چرا این زن مهم است.

آثار ستاری درباره اسطوره بسیارند اما گفتیم که کار جالب او جستجوی ردپای اسطوره‌ها در جهان امروز بود. او کتابی هم دقیقا به همین نام دارد که آنی خاچیکیان آن را بررسی کرده است.

ستاری سیمای اسطوره را در شکل‌های جدید پیدا می‌کرد. توجه به شخصیت‌های داستانی که از دنیای ادبیات فراتر رفته و سیمای اسطوره‌ای پیدا کرده‌اند از کارهای جالب توجه او بود. او در کتاب «چهار سیمای اسطوره‌ای» به تحلیل و بررسی چهار شخصیت معروف ادبیات داستانی (تارزان، دراکولا، فرانکشتاین و فاوست) می‌پردازد.

ما هنوز می‌ترسیم! از نظر ستاری تارزان، فاوست، فرانکشتاین و دراکولا اگر جایگاهی ویژه و نمادین پیدا کرده‌اند، بازتاب معنایی در تجارب زندگی بشری هستند که شاکله اسطوره‌ای دارند. ستاری در هر بخش با شرح ویژگی‌هایی که هر شخصیت دارد، به این می پردازد که این شخصیت به کدام معنا یا مساله اصلی زندگی آدم‌ها پرداخته که انقدر ماندگار شده. و مگر نه این است که اسطوره‌ها نوعی پاسخگویی (یا التیام‌بخشی) برای اولین و اساسی‌ترین پرسش‌های آدمیزاد بوده‌اند؟

دامنه فعالیت‌های ستاری گسترده است. بخشی از فعالیت‌های او در حیطه هنرهای نمایشی است و بخشی هم در ادامه جستجوی اسطوره به شهر و مقولات فرهنگی دیگر کشیده شده.

از میان این گستره، دو نمونه کتاب را معرفی کرده‌ایم. یکی کتاب «زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران» که درباره پیشینه نمایش در ایران می‌گوید و دیگری کتاب «اسطوره تهران» که مبحث شهر اسطوره‌ای را مطرح می‌کند.

زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران جلال ستاری در کتاب زمینه‌های اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران بر آن است تا با کاوش منابعی که در این زمینه، چه توسط ایرانیان و چه توسط بیگانگان وجود دارد، تعریف دقیقی از تئاتر ارائه دهد و تفاوت آن با نمایش‌های آیینی را به عنوان اجراهای پیشاتئاتری بررسی کند. قصد نویسنده در این کتاب روایت تاریخ نیست، بلکه صرفا می‌کوشد آنچه که پیش‌نیاز اجتماعی و فرهنگی ظهور تعزیه و تئاتر در ایران بوده است را مورد توجه قرار دهد.

اسطوره تهران اسطوره‌ی تهران، اولین جلد از مجموعه «تهران شهر» است که توسط دفتر پژوهش‌های فرهنگی در سال 1385 چاپ شد. جلال ستاری در این کتاب تلاش کرده تا براساس نوشته‌ها (نه اسناد و مدارک بصری) نشان بدهد که آیا تهران دارای هویت اسطوره‌ای هست یا نه. اسطوره تهران البته جلد دیگری هم دارد با نام تهران در قاب شعر که حضور شهر تهران را در چند منظومه معاصر بررسی می‌کند.

اسطوره‌پژوهی برای ستاری نوعی نقد و بررسی تغییرات اجتماعی و فرهنگی بود. به همین علت خود ماجرای نقد و نقدنویسی هم از مقولات مورد توجهش بود. برای آشنایی با دیدگاه او در این زمینه بخشی از مقاله‌اش با نام «نگاهی به نقدنویسی در ایران» را برایتان انتخاب کردیم.

نگاهی به نقدنویسی در ایران نقد، نوعی روشنگری و موشکافی و غوررسی است و بنابر این مقتضی کاربرد زبانی روشن و استوار و رسا و گویاست. و امروزه متأسفانه شاهد رواج زبانی گنگ و خام یا «سرّی» و به ظاهر «رمزی» هستیم که شاید آشفتگی تفکر، آن را آشفته و پریشان کرده است. کابرد چنین زبانی نقض غرض است. نقد بالضروره شعر نیست، اما شعر هم می‌تواند بود، به شرطی که معنی در آن فدای لفظ نشود، و عبارت‌پردازی و لفاظی (انشانویسی) و تکلّف همچون پوششی نباشد که فقر تفکر را مستور می‌دارد.

برای حسن ختام شما را دعوت می‌کنیم به تصویرهای افسانه شهرزاد و هزارویک شب که به دست استاد صنیع‌الملک خلق شده‌اند.

اگر شما هم فکر می‌کنید که اسطوره‌ها در جهان امروز به شکل و زبانی دیگر وجود دارند، آنها را به ما معرفی کنید.

جلال ستاری