برنده نوبل ادبیات در سال ۲۰۲۰ لوییز گلیک شاعره‌ی آمریکایی بود که موضوع پرونده ماست.

 امسال و همزمان با جنبش «جان سیاهان مهم است» عمده‌ی جوایز ادبی، تمام یا بخشی از برندگان‌شان را از بین رنگین‌پوستان انتخاب کرده بودند. این طور بود که بسیاری حدس زدند برنده‌ی امسال نوبل ادبیات یک زن رنگین‌پوست خواهد بود. بنگاه‌های شرط‌بندی بیشترین احتمال را انتخاب شدن ماریس کُنده نویسنده‌ی زن سیاهپوست فرانسوی می‌دانستند.

(یک به چهار) بعد از او لودمیلا اولیتسکایا که این روزها از مهم‌ترین نویسندگان روس به شمار می‌رود و از لحاظ سیاسی هم انتخاب او حمایتی از آزادی‌خواهی در سرزمین هنوز استبدادیِ روسیه به شمار می‌آمد. هاروکی موراکامی که هرسال اسمش برای نوبل مطرح می‌شود و مارگارت آتوود که سرگذشت ندیمه او این روزها شهرت جهانی دارد و با وصیت‌ها سال گذشته برنده بوکر بین‌المللی شد هم یک به شش شانس داشتند. انگوگی واتیونگو نویسنده کنیایی، خابیر ماریاس، آنه کارسون شاعر کانادایی که نشریات بیشتر روی او نظر داشتند و… همه در ردیف‌های بعدی بودند.

اما درنهایت این جایزه به لوییز گلیک رسید. شاعری مشهور در آمریکا و نسبتاً ناشناخته خارج از این کشور.

سال ۲۰۱۸ مراسم اهدای جایزه نوبل برگزار نشد. به خاطر رسوایی جنسی همسر یکی از اعضای آکادمی نوبل و اختلافات متعدد جایزه‌ای به کسی اهدا نشد و در عوض سال ۲۰۱۹ دو برنده اعلام شد. پیتر هاندکه اتریشی برنده سال ۲۰۱۹ بود. انتخابی که موجی از اعتراض به آکادمی نوبل برانگیخت. اعتراض‌ها به مواضع او در جنگ بالکان مربوط می‌شد.

هاندکه سال ۱۹۹۶ و در پایان جنگ خونبار صرب‌ها، کروات‌ها و بوسنیایی‌ها علیه هم به صربستان سفر کرد و برای یک روزنامه آلمانی مقاله‌ای با عنوان «عدالت برای صربستان» نوشت. از جمله در این مقاله نوشته بود: «به اصطلاح افکار عمومی جهان، در این جنگ خیلی زود روی کاغذ نقش‌های متجاوز و تجاوزشده را حک کرد» این «به اصطلاح» را بعداً، دقیقاً ده سال بعد، در مراسم خاکسپاری میلوشویچ باز هم تکرار کرد. اگر علاقه دارید درباره این اعتراضات بیشتر بدانید، این‌جا را بخوانید.

برنده نوبل سال ۲۰۱۸ اولگا توکارچوک نویسنده لهستانی بود. نویسنده‌ای دشوارفهم و فرهنگی. خودش می‌گوید: «وقتی که من اولین‌بار کتابم را برای ناشر ارسال کردم آن‌ها با من تماس گرفتند و از من پرسیدند آیا من پوشه‌هایم در کامپیوتر را با هم ترکیب کرده‌ام؟ چون این یک رمان نیست.»

اما برای یک رمان لهستانی، فرمی مبتنی بر قطعات مختلف و جدا از هم، فرم مناسبی است. کشوری که مرزهایش بارها و بارها طی قرون مختلف تغییر کرده است و با قومیت‌های مختلف لهستانی‌ها، اوکراینی‌ها، لیتوانیایی‌ها، آلمانی‌ها، روتی‌ها و یهودیان با وجود ناهماهنگی‌های زبانی و تجربه زیستی در کنار یکدیگر زندگی کرده‌اند. به عقیده توکارچوک، ادبیات اروپای مرکزی به طور کلی، پرسشگر واقعیت است و نسبت به چیزهای ناپایدار و موقت، بی‌اعتماد است.

برنده نوبل ادبیات ۲۰۱۷ اما بسیار نامدار بود. در همه جای جهان. کازوئو ایشی‌گورو نویسنده‌ای ژاپنی‌الاصل است اما از پنج سالگی در انگلستان زندگی کرده و به انگلیسی می‌نویسد و درواقع نویسنده‌ای انگلیسی است. «بازمانده روز» معروف‌ترین کتاب اوست که خوانندگان ایرانی از بخت ترجمه شدن به دست نجف دریابندری هم برخوردار بوده‌اند. بختی که نصیب بقیه کتاب‌های او نشد.

سال ۲۰۱۶ هم از سال‌های بسیار پرحاشیه نوبل ادبیات بود. باب دیلن ترانه‌سرا و پدیده فرهنگ موسیقی آمریکا به عنوان برنده انتخاب شد اما ظاهرا چندان علاقه‌ای به گرفتن جایزه سوئدی‌ها نداشت. یک بی‌احترامی که فقط در زمان ژان پل سارتر تجربه شده بود. دیلن به تماس‌های نوبل جوابی نمی‌داد و هرچند در نهایت هم در جلسه اهدای جایزه شرکت نکرد اما بالاخره راضی شد پیامی ارسال کند.

سال ۲۰۱۵ هم نوبل برنده‌ای خارق عادت داشت. سوتلانا الکسیویچ نویسنده بلاروسی که اساساً نویسنده‌ی آثار داستانی نیست. او در نوعی ناداستان، تجربه‌های زندگی در کشور کمونیستی، یا تجربیات مردم روس از جنگ کبیر میهنی، از جنگ بی‌فایده در کشور دوردست افغانستان و از فاجعه چرنوبیل را جمع و به شکلی هنرمندانه روایت می‌کند. پنج سال بعد از جایزه نوبل، حالا الکسیویچ به واسطه شهرتش از منابع اصلی ما برای فهم ناآرامی‌های این روزهای بلاروس است. بیشتر کارهای الکسیویچ در این سال‌ها به فارسی برگردانده شده‌اند. 

در سال ۲۰۱۴ آکادمی نوبل جایزه را به نویسنده فرانسوی تقریباً جوان پاتریک مودیانو داد. مودیانو بعد از جایزه نوبل به شدت مورد توجه مترجمان ایرانی قرار گرفت و جالب است بدانید بیست کتاب او تا به حال به فارسی ترجمه شده‌اند، از بعضی هم بیش از یک ترجمه در دست است. اما شانس آن را نداشت که مترجمی مثل دریابندری به سراغ آثارش برود.

برنده نوبل ۲۰۱۳ نویسنده محبوب کتاب‌خوان‌های ایرانی آلیس مونرو بود. نویسنده‌ی حالا دیگر ۸۹ ساله کانادایی که آکادمی او را «استاد داستان کوتاه معاصر» نامید. او را گاهی با چخوف مقایسه می‌کنند. در آثارش هیچ گاه اتفاق داستانی محیرالعقولی رخ نمی‌دهد اما شخصیت‌ها بسیار پیچیده‌اند و اغلب به یاد ماندنی.

سال ۲۰۱۲ مو یان نویسنده چینی برنده نوبل شد. نویسنده‌ای که به خاطر توجه به تاریخ چین، نوشتن رمان‌های قطور و پراتفاق و تاریخی و چیزی که منتقدان آن را رئالیسم توهمی می‌نامند مشهور است. اخیراً کتابی کم‌حجم از او به نام «تغییر» در ایران منتشر شد که می‌توانید نقد آن را این‌جا در سایت وینش بخوانید. 

سال ۲۰۱۱ هم مثل امسال یک شاعر برنده نوبل ادبی شد. توماس ترانسترومر سوئدی که اعضای آکادمی حتما او را خیلی خوب می‌شناختند. آکادمی در مورد او نوشت: «ترانسترومر ما را از میان تصاویر فشرده و پررنگ و لایه به راه‌های منتهی به واقعیات هدایت می‌کند.»  ترانسترومر چهارسال بعد از دریافت این جایزه از دنیا رفت.

کتاب «مجمع‌الجزایر رؤیا» از جمله آثار ترانسترومر است که از سوی مرتضی ثقفیان به فارسی ترجمه شده و توسط نشر «دیگر» منتشر شده‌است. کتاب «به من بنگرید خاطره‌ها» مجموعه اشعار و هایکوهای ترانسترومر با ترجمه محمدصادق رییسی توسط انتشارات سولار چاپ و منتشر شده‌است.

و سرانجام در ابتدای دهه، در سال ۲۰۱۰، انتخاب آکادمی نوبل نویسنده بزرگ ادبیات آمریکای لاتین ماریو وارگاس یوسای پرویی بود. از معدود نویسندگان آمریکای لاتین که چپگرا نیست. نویسنده‌ای که همیشه در مورد دیکتاتوری و ذات دیکتاتوری در کشورهای آمریکای مرکزی و جنوبی نوشته است و حتما معرف حضور کتاب‌خوان‌های ایرانی است. از یوسا به تازگی رمانی به نام روزگار سخت از اسپانیایی به فارسی ترجمه شده است.

اما داستان این عکس: اولین و آخرین تجربه بازیگری ماریو بارگاس یوسا در نمایش «هزارویک‌شب» بود که مارس ۲۰۱۵ در لیما پایتخت پرو اجرا شد. یوسا نقش شهریار را بازی می‌کرد و همبازی‌اش ونسا سبا بازیگر پرویی نقش شهرزاد را داشت. یوسا پیش از اجرا گفته بود شهریار بی‌رحم هزارویکشب را نماینده همه دیکتاتورها می‌داند.

برندگان ده سال اخیر نوبل ادبیات