نقش تاریخی بی‌سابقه‌ای برای نوشتار

این جامع‌ترین کتابی است که درباره‌ی فارسی شکسته نوشته شده است. هر پرسشی که درباره‌ی این پدیده‌ی فرهنگی داشته باشید در این کتاب طرح و مورد بررسی قرار گرفته است. از این پرسش گرفته که اصلاً منظور از شکسته‌نویسی چیست؟ تا پرسش‌های عمیق‌تری درباره‌ی این‌که از کی این امر وارد ادبیات و زبان فارسی شد و اصلاً چرا بحث درباره‌ی آن مهم است؟ در واقع گریزی از آن نیست.

دیدگاه‌های موافق و مخالف شکسته‌نویسی چه می‌گویند و چه کسانی در این باره اظهارنظر کرده‌اند؟ و همه‌ی این پرسش‌ها از دیدگاهی زبان‌شناسانه طرح شده که هدفش شناختن یک پدیده چنان است که در واقع رخ داده و رخ می‌دهد. تنها پس از درک این‌که در واقع چه اتفاقی افتاده است هست که راه‌حلی نیز پیشنهاد می‌شود. راه حل دکتر امید طبیب‌زاده نویسنده‌ی کتاب این است که به جای مقاومت در برابر رواج شکسته‌نویسی، باید به تدوین قواعد و دستور خط آن همت بگماریم و او کتاب خود را گامی در همین راستا تلقی می‌کند.  

از پرسش اصلی شروع کنیم. منظور از فارسی شکسته چیست؟ در مقدمه‌ی کتاب می‌خوانیم:

صــورت‌ شکسته به شکلِ نوشتاریِ کلمه یا وند یا پی‌بستی اطلاق میشود که اولاً مبین تلفظ سبک گفتاری فارسی باشد، و ثانیاً دارای معادل آواییِ سالمی در زبان رسمی معیار فارسـی باشـد؛ مثلاً «اگه» و «می‌تونم» صـورت‌های شـکسـته‌ی کلمات سـالمِ «اگر» و «می‌توانم» هستند؛ یا «ـا» (در «کتابا، گُلا، مردا») صورت شکسه‌ی پسوند تصریفی جمع «ها» (در «کتاب‌ها، گُل‌ها، مردها») ا ست؛ یا «رو» و «ـو» (در «کتاب‌رو» و «کتابو») پی‌بست شکسته‌ی کلمه‌ی دستوری و سالم «را» (در «کتاب را») هستند.

در این معنا شکسته‌نویسی به انعکاسِ تلفظ فارسی گفتاری در نثر فارسی، مثلاً در رمان‌ها و آثار نمایشی اطلاق می‌شود. توجه شود که صورت هایی چون «گر» یا «اَر» را نمی‌توان صورت شکسته‌ی کلمه‌ی «اگر» دانست، زیرا «گر» و «ار» متعلق به سبک ادبی و کهن هسـتند و نه سـبک گفتاری معیار؛ همچنین «می‌تانم» را نمی‌توان صـورت شـکسـتۀ «می‌توانم» دانســت، زیرا «می‌تانم» متعلق به یکی از گونه‌های گویشــی فارســی، مثلاً گونه‌ی کرمانشاهی است، و نه متعلق به سبک گفتاری فارسی. (ص ۳)

با این تعریف شکسته‌نویسی زیرمجموعه‌ی «گفتاری‌نویسی» یا «محاوره‌نویسی» است (اصطلاحی که برخی‌ها پیشنهاد می‌کنند جانشین شکسته‌نویسی شود). برای مثال نمی‌توان کلمات محاوره‌ای مانند «اُزگَل» یا «خَفَن» را که جزئی از گفتارنویسی یا محاوره‌ای‌نویسی است ذیل شکسته‌نویسی مورد بحث قرار داد. در واقع شکل‌های شکسته‌ی کلمات فارسی رسمی تابع قواعدی هستند که یکی از اهداف کتاب تنظیم همین قواعد است و سپس ارائه دستور خطی بر مبنای آن‌ها. در واقع ضمیمه‌ی ۴ کتاب تحت عنوان «چکیده‌ی صورت‌های شکسته‌ی قاعده‌مند» (صص ۲۳۱-۲۴۲)

خلاصه‌‌ای از همین قواعد. ضمیمه‌ی ۵ فهرستی است از کلمات شکسته‌ای که تغییرات‌شان نسبت به شکل‌های سالم، بی‌قاعده است. (صص ۲۴۳-۲۴۶). پیش از خواندن همه‌ی کتاب هم می‌توان از این دو پیوست به عنوان مرجع استفاده کرد.

امید طبیب‌زاده با وفاداری نسبت به روش عملی و زبانشناسی توصیفی کوشیده است پیش از ارائه‌ی هر دستور خط و قاعده‌ای، بر اساس آن‌چه در واقعیت اتفاق افتاده است، پدیده را بشناسد. برای بررسی فارسی شکسته او به سراغ رمان، داستان‌های کوتاه و نمایشنامه‌های فارسی صد سال اخیر رفته (۱۲۹۸ تا ۱۳۹۷) و صدویک اثر را از میان آن‌ها انتخاب کرده و از هر اثر صد کلمه را. و این مجموعه‌ی ۱۱۲۰۰ کلمه‌ای را مبنای کار خود قرار داده است.

اتفاقاً یکی از انتقاداتی که به این کتاب شده این است که این پیکره‌ی زبانی برای نتیجه‌گیری‌های قطعی ناکافی‌ست. نویسنده هم کمابیش این را قبول دارد و معتقد است پیکره‌ای ده برابر بزرگ‌تر می‌توانست نتایج دقیق‌تری در بر داشته باشد. به هر رو، این پیکره‌ی زبانی برگزیده عیناً در یکی از پیوست‌های کتاب آمده است (صص ۱۶۹-۲۲۲) و خواننده خود می‌تواند آن را ملاحظه کند.

در فصل چهارم کتاب دیدگاه‌های نویسندگانی و پژوهشگرانی که درباره‌ی شکسته‌نویسی نوشته‌ و در این زمینه منشاء اثر بوده‌اند معرفی شده‌ است. از پیشکسوتانی چون پرویز ناتل خانلری و ابوالحسن نجفی تا نویسنده‌های متاخرتر مانند علی صلح‌جو و البته پیش از همه‌ی این‌ها پژوهشگران خارجی که پیش از خودمان به بررسی زبان گفتار و شکل‌های شکسته‌ی زبان فارسی پرداخته‌اند و مهم‌ترین‌شان جان اندرو بویل است.

از جمله مشهورترین و موثرترین مخالفان شکسته‌نویسی ابوالحسن نجفی بوده است که معتقد بوده دیالوگ‌های آثار داستانی را نویسنده باید به فارسی رسمی بنویسد و خواننده موقع خواندن خود آن را به شکل شکسته می‌خواند.

طبیب‌زاده خود نیز در ابتدا بر همین نظر بوده است. اما بعد به قول خودش از یک مخالف جدی شکسته‌نویسی به هوادار جدی آن تبدیل شده است. او معتقد است که مقاومت در برابر شکسته‌نویسی امری محکوم به شکست و اشتباه است و به جای آن باید به سروسامان دادن به قواعد شکسته‌نویسی همت گمارد. باری تاثیر نجفی در فضای ادبی کشور به قدری بوده که روی اندازه‌ی استفاده‌ی نویسندگان از فارسی شکسته تاثیر گذاشته است، چنان‌که نویسندگان متولد سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۳ :

… ناگهان به طرز چشم‌گیری استفاده از صورت‌های شکسته را در آثار خود تقلیل داده‌اند. به نظر من این نویســندگان و همچنین برخی از نویســندگان یک نسـل قبل و یک نسـل بعد (یعنی متولدین اواخر دهۀ ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۳ و متولدین اوایل دهۀ ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۳)، تحت تأثیر دســتورالعمل برخی ادبا و ویراســتاران همچون پرویز ناتل خانلری و ابوالحســن نجفی، ســعی کرده‌اند تا هرچه کمتر از صورت های شکسته استفاده کنند. از جمله‌ی این نویسندگان می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

شهرنوش پارسی‌پور، فتانه حاج سیدجوادی، محمد رحیم اخوت، غزاله علیزاده، ناهید کبیری، رضا فرخفال، رضا قاسمی، رضا جولایی، زویا پیرزاد، فرخنده آقایی، ابوتراب خسروی، شهریار مندنی‌پور، عباس معروفی و ناهید طباطبایی.  (ص ۸۴)

این‌که شکسته‌نویسی کی و چرا وارد زبان نوشتاری شد، آن طور که در این کتاب آمده است به دو تحول مهم اجتماعی و تکنولوژیک وابسته بوده است:

شروع استفاده از شکل‌های شکسته‌ی واژگان فارسی در نوشتار همزمان با مشروطیت شروع شد و بازتاب این تحول عظیم اجتماعی و آشنایی با دنیای مدرن در حوزه فرهنگ و زبان بود:

برای بروز چنین تحولی در نثر فارســـی به دو دلیل عمده میتوان اشـــاره کرد: یکی آ شنایی هرچه بیشتر نویسندگان و اندیشمندان ایرانی با فرهنگ و تمدن غرب، و دیگر لزوم انتقال این فرهنگ جدید با زبانی ســاده و عامه‌فهم به مردمی عمدتاً بی‌ســواد که تشنه‌ی آشنایی با جهان جدید و آماده‌ی درهم شکستن بساط قدیم بودند. (ص ۷۵)

در جای دیگر نویسنده به اهمیت تحول تکنولوژیک اشاره می‌کند.

به جرئت میتوان گفت نوشتار هیچگاه در طول تاریخ خود تا به این اندازه، دستکم از حیث حجم و نوع عملکرد ارتباطی، مورد اســتفاده‌ی مردم نبوده اســت. این حجم عظیم از نوشــتار، مخصــوصــاً در «مکالمه‌های» نوشـــتاریِ رودررو یا همزمان، یعنی در محیطی که تا چندی پیش ملک طلق گفتار و نهایتاً ارتباطات تلفنی بوده است، نقش جدیدی را برای نوشتار پدید آورده است که در تمدن بشر هیچ سابقه نداشته است.  (ص ۲۷-۲۸)

جملاتی نظیر «نقشی جدیدی را برای نوشتار پدیده آورده است که در تمدن بشری هیچ سابقه نداشته است.» گویای اهمیت فضای مجازی است که البته موضوع اصلی این کتاب نیست، هرچند احساس می‌شود انگیزه‌ی اصلی طبیب‌زاده از نگارش کتاب همان فضای مجازی بوده است بوده است.

بحث شکسته‌نویسی و مقاومت در برابر آن یا تن دادن به آن (و در نهایت سروسامان دادن به آن) یک بحث صرفاً زبانی نیست ناشی از یک روحیه عمومی است به پذیرش واقعیت و تحولات آن یا مقاومت در برابر واقعیت. و امید طبیب‌زاده در این میان قطعاً هوادار رویکرد نخست است:

دیگر با هیچ دستورالعمل و تجویزی نمی‌توان نویسندگانی را که در جستجوی یافتن راه‌هایی هرچه شفاف‌تر و آسان‌تر برای بیان هرچه صریح‌تر و آزادانه‌تر اندیشه‌ی خود هستند، وادار به رها کردن صورت‌های طبیعی شکسته و استفاده از صورت‌های سالم کرد. همین امر به طریق اولی ضــرورت تدوین دســتورالعمل‌هایی را برای هرچه یک‌دســت کردن صــورت های شکسته بیشتر و بیشتر می‌کند.   (ص ۸۵)

دکتر طبیب‌زاده استاد آواشناسی و واجشناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است و آثار دیگری در زمینه‌ی بررسی عملی زبان فارسی دارد چون ظرفیت فعل و ساخت های بنیادین جمله در فارسی امروز و وزن شعر فارسی (درس نامه، همراه ابوالحسن نجفی). او کتاب مختصرتری هم دارد با عنوان  فارسی شکسته (دستور خط و فرهنگ املایی) که در ۷۶ صفحه توسط انتشارات «کتاب بهار» منتشر شده است. آن کتاب بخش‌های کاربردی‌تر کتاب حاضر را شامل می‌شود و می‌تواند به عنوان مرجع مورد استفاده قرار گیرد.

#شکسته-نویسی