شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه سیاست خارجی دوره پهلوی دوم از دهه سی تا زمان انقلاب با محوریت کردهای عراق و شیعیان لبنان را مورد بررسی قرار می‌دهد. رئیسی نژاد در این کتاب با یک نگاه جزئی نگر ژرف به موضوع مد نظر پرداخته. اشاره خانم فرهادی، مترجم کتاب، در مقدمه به معضل «کنونی گرایی» در بحث نگاه به سیاست خارجه نشان از دست گذاشتن بر نکته‌ای دقیق و به جا بود.

رئیسی نژاد  به این موضوع می‌پردازد که اتخاذ این سیاست‌های غیر دولتی چرا صورت گرفت؟ به چه شکلی صورت گرفت؟ و چه تبعاتی داشت؟
کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه یک دید درست و اساسی به مخاطب برای تجزیه و تحلیل روابط پیچیده سیاست خارجه زمان پهلوی ارائه می‌دهد. او یک مسیر را به مخاطب نشان می‌دهد. مسیری که آغازش تهدیدها، فرصت‌ها و نهادها را معرفی می‌کند و سپس با فصولی تحت عناوین آغاز، آفرینش، عروج، برزخ، هبوط و رستاخیز این مسیر شروع شده را به خاتمه می‌رساند.

استفاده از کلمه‌ی شطرنج در عنوان کتاب بسیار درست و به‌جا است. بعداز مطالعه کتاب متوجه می‌شوید که انگار شطرنج سیاست خارجه را مطالعه می‌کردید. کلمه‌ی شطرنج و بازی پیچیده و نفس‌گیر آن، در جای جای قسمت‌های گوناگون کتاب در ذهن متبادر می‌شود.

جزئیات فراوان کتاب کاملا در خدمت مطالب ارائه شده و بسیار خواندنی بود. رئیسی نژاد در این کتاب از منابع گوناگونی استفاده کرده که اکثرا از بایگانی‌های مهم ایران و آمریکا گردآوری شده‌اند. در ایران از منابعی مثل اسناد وزارت امور خارجه و ساواک که از مرکز پژوهش‌های بین المللی وزارت خارجه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد تاریخی وزارت اطلاعات و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی است. هم چنین از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی ایران و بنیاد مطالعات ایران استفاده شده. از آمریکا هم اسنادی مثل اسناد مربوط به روابط خارجی آمریکا، اسناد تاریخی و بسیاری منابع دیگر استفاده شده. نویسنده با برخی شخصیت‌ها هم مصاحبه‌هایی داشته که در متن کتاب از آنها استفاده کرده.

کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه نشان می‌دهد مبدا روابط با کردهای عراق و شیعیان جنوب لبنان به پس از انقلاب 57 برنمی‌گردد، بلکه در زمان پهلوی دوم چالش‌های بسیاری در این دو کشور موجود بوده و نظام پهلوی در حال بازی کردن شطرنج پرفراز و نشیبی بوده است! سال‌های روابط با کردهای عراق و تشویق و تحریک آنها برای مقابله با حکومت‌های وقت عراق به خاطر دغدغه‌ها و تهدیداتی که شاه و نظام پهلوی تشخیص دادند، همکاری‌ها و موافقت‌ها و البته تقابل‌های ایران و آمریکا در این موضوعات خاص.

همکاری‌های ایران و اسرائیل در زمینه کردهای عراق یکی از موضوعات بسیار جالب بود. در خلال این موضوعات ما فرآیند یکی از مهم‌ترین پرونده‌های تاریخ معاصر کشورمان یعنی قرارداد الجزایر را به خوبی متوجه می‌شویم. چه مسیری طی شد که طرفین علی‌رغم تمام اختلاف‌ها به این نقطه رسیدند که چنین قراردادی را با هم به امضا برسانند. قراردادی که بدون اطلاع آمریکا و اسرائیل و با خودسری محمدرضا پهلوی امضا شد از نقطه‌های بحث برانگیز تاریخ است که برخی مورخان و کارشناسان ریشه جنگ ایران و عراق را در آن می‌دانند. نویسنده کتاب هم این قضیه را یکی از بزنگاه‌های مهم تاریخ روابط ایران و اسرائیل می‌داند و آن را شرح می‌دهد.

در بحث شیعیان جنوب لبنان ما با یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های ایرانی یعنی امام موسی صدر سر و کار داریم. درباره اینکه چه شد موسی صدر ایرانی به لبنان رفت و پایگاهی برای خودش زد و در آنجا رشد کرد تا اینکه چه چالش‌هایی با نظام وقت پیدا کرد و چه افرادی در دمیدن در این چالش‌ها نقش داشتند، بحث‌های مفصل و خواندنی در کتاب صورت گرفته. «قدر» سفیر ایران در بیروت در نظام پهلوی از کلیدی‌ترین افراد این رابطه است که از طرف او هم نقل قول‌های زیادی در کتاب مطالعه می‌کنیم.

بدون شک جدای از کلیه فعالیت‌های موسی صدر، نحوه مفقود شدن او مهم‌ترین مساله زندگی اوست. صدر که به دعوت قذافی سفری به لیبی انجام می‌دهد، پس از آن ناپدید می‌شود و گمانه زنی‌های متعددی از قدیم تا به امروز در مورد این اتفاق مهم زده شده. نویسنده روایت‌های گوناگونی از افراد مختلف را در مورد سرانجام موسی صدر در کتاب می‌آورد.

در فصل انتهایی رئیسی نژاد ضمن جمع بندی مطالب کتاب از چند موضوع مهم مثل تنهایی استراتژیک ایران سخن به میان می‌آورد. مساله ای که از دیرباز افرادی به آن اشاره کرده‌اند و موضوعی است که به گمان من ارزش مطالعه و بررسی بیش از پیش در سیاست‌های خارجی ایران در دهه‌ی چهل و پنجاه خورشیدی پیدا می‌کند.

نویسنده معرفی: سامان رحمتی