کتاب‌ها (و فیلم‌های مستندی) که در این‌جا معرفی کرده‌ام با این نگاه انتخاب شده‌اند که تصویری ملموس از رویدادهای نیمه‌ی دوم سال ۱۳۵۷ در اختیار خواننده قرار دهند. این‌ها هریک به نحوی بر حیرت همگانی از آن‌چه رخ می‌داد تاکید کرده‌اند. از تغییر بزرگی که کسی انتظارش را نداشت به این زودی فرا برسد. تحولی که گویی مجال اندیشیدن به کسی نمی‌داد. شوخی نبود، رژیمی که روشنفکران و مذهبیون را تحقیر کرده بود، حکومتی که نیرومندترین ارتش خاورمیانه را داشت، داشت جلوی چشم‌ همه از هم فرو می‌پاشید. اما کتاب‌ها:

لحظه‌های انقلاب / محمود گلابدره‌ای

نشر معارف / چاپ یازدهم ۱۳۹۴ (چاپ اول ۱۳۵۸ انتشارات سروش) / ۴۵۶ صفحه

کتاب محمود گلابدره‌ای (۱۳۱۸-۱۳۹۱) از معدود کتاب‌هایی است به قلم کسی که هم نویسنده‌ی حرفه‌ای بوده و هم شخصاً در تظاهرات‌ها و جنب‌وجوش انقلاب مشارکت داشته است. گلابدره‌ای که هر روز برای شرکت در تظاهرات از کرج به تهران می‌آمده و شب ماجراهای آن روز و احساسات خود را درباره‌ی آن‌ها می‌نوشته است، تصویری همدلانه از آنچه روی می‌داده ارائه می‌کند، اما تصویری که در عین حال واقع‌گرایانه هم هست، و شباهتی ندارد به تصویرهای آلوده به کلیشه‌های ایدئولوژیک غلیظ که در سال‌های بعد باب شد. این توصیف گلابدره‌ای را از تکیه‌ای در شب تاسوعا که مردم در آن اجتماع کرده‌اند از صص ۶۹-۷۰ کتاب بخوانید:

همه از سیاست کشور، از نفت، از دامداری، از کشاورزی، از طرز حکومت، از مجلس، از وکیل، از انتخابات، از شاه، از دزدی‌هایش، از خواهرش، از کاخ، از این‌جا، از آن‌جا، از همه‌جا و از همه‌کس و همه‌چیز می‌گویند، جز از حسین و صحرای کربلا و تاسوعا و سینه زدن و زنجیر زدن و علم و کتل و بیرق و پنجه و دسته و عزاداری و روضه‌خوانی و گریه‌وزاری کردن.

چه شده؟ آیا زمین واژگون شده؟ آیا دنیا کن‌فیکون شده؟ آیا زلزله آمده؟ آیا مردم یکباره همگی عوض شده‌اند؟ این‌ها کجا بودند؟ پیش‌تر چه حرف‌هایی می‌زدند؟ چه بحث‌هایی می‌کردند؟ آیا این‌ها همان خلق محروم مظلوم خاموش خفته بودند که حالا بیدار شده‌اند؟ آیا براستی بیدار شده‌اند؟ … 

حیرت از آن‌چه روی می‌دهد در کلمه به کلمه‌ی این نوشته موج می‌زند.

هنر در گرماگرم انقلاب ۱۳۵۷-۱۳۵۹ / مجید جعفری لاهیجانی

انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و معارف / چاپ اول پاییز ۱۳۸۸ / دو جلد، جمعاً ۸۸۲ صفحه

نویسنده‌ی کتاب هدف بلندپروازانه‌ای پیش روی خود نهاده و با تمام قوا کوشیده است آن را به نحو کامل و جامع به انجام برساند: تصویر انقلاب در هنرها که این جلدش به تصویر انقلاب در سینما و رسانه‌های تصویری اختصاص دارد. جعفری لاهیجانی از طریق جست‌وجوی خستگی ناپذیر در آرشیوها و مصاحبه آدم‌هایی که در روزها و سال‌های پرجوش‌وخروش انقلاب به هر نحو نقشی در تولید فیلم و عکس از وقایع داشته‌اند، مجموعه‌ای کم‌نظیر فراهم آورده است. کتاب فیلم‌های مستند، داستانی، انیمیشن، ویدئوکلیپ‌ها، را پوشش می‌دهد و تصویر جامعی از آن‌چه روی داده و آن‌چه ثبت شده ارائه می‌کند. عکس‌هایی متعددی متن را همراهی می‌کنند و مطالب کتاب را زنده‌تر می‌سازند.

بخشی از مصاحبه‌ی جعفری لاهیجانی با اصغر شهدوست، یکی از کارگردان‌های فیلم مستند طپش تاریخ از متن کتاب را بخوانید. توصیفی از روز ۲۶ دی، روز رفتن شاه:

خبر خروج شاه غیرمنتظره و مثل یک توهم بود، اصلاً باورکردنی نبود. واقعاً وقوع عینی این تصور و باور در ذهن کسی نبود. گرچه صحبت‌هایش می‌شد اما کسی باور نمی‌کرد به این سادگی میسر شود. … همه روابط به شکلی تحقیرآمیز بود. نظایر این برخوردهای زننده بین مردم کینه ایجاد می‌کرد و برای قشر پایین جامعه اینگونه رفتار تحقیرآمیز ملموس‌تر بود …. رفتن شاه ناگهان موجب انفجاری شده بود و این را ما در چهره همه می‌دیدیم، حتی کسانی که وضع طبقاتی خوب و بالایی داشتند و به ظاهر دلیلی وجود نداشت که بخواهند وارد این بازی شوند. در آن روز ما صحنه‌های شگفت‌انگیزی را ثبت کردیم … (صص ۲۱۸-۲۱۹)

گام به گام با انقلاب (جلد اول) / اکبر خلیلی

انتشارات سروش / چاپ اول ۱۳۶۰

اتفاقات مهم انقلاب در نزدیک پنج ماه روی داد؛ از هفده شهریور تا ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷. کسی که می‌خواهد اوج‌گیری و گسترش حرکت‌های انقلابی و رویدادهای مهمی چون تغییر کابینه‌ها، اعلام حکومت نظامی، اعتصابات مطبوعات و کارگران نفت، نخست‌وزیر شدن بختیار، راهپیمایی‌های بزرگ، رفتن شاه، برگشت امام به کشور و دیگر رویدادها را به درستی دریابد، باید ترتیب دقیق حوادث را بداند. کتاب گام به گام با انقلاب یکی از کتاب‌هایی است که رویدادهای این دوره را به ترتیب تاریخی ثبت کرده است. آوردن متن کامل اعلاعیه‌های امام که تاثیر تعیین‌کننده‌ای در روند رویدادها داشتند و سندهای مهم انقلاب‌اند، از مزایای این کتاب است. لحن و زبان کتاب به ادبیات رسمی نزدیک‌تر است تا ادبیات پژوهشی، اما از منظری که گفتم می‌تواند برای پژوهشگر انقلاب نیز مفید باشد.

ماموریت در ایران: خاطرات ویلیام سالیوان / مترجم: محمود مشرقی

سازمان انتشارات هفته / چاپ اول ۱۳۶۰

(ترجمه‌ی دیگری هم از این کتاب توسط «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» منتشر شده است.)

خاطرات آخرین سفیر آمریکا در ایران در روزهای ناروشنی که معلوم نبود آینده‌ی کشور چه خواهد شد، قطعاً برای علاقه‌مند به تاریخ جالب است. سالیوان می‌کوشد آن‌چه را در خیابان‌ها روی می‌دهد گزارش کند و در عین حال ارتباطات خودش را با دربار و مسئولان عالی‌رتبه‌ی کشور شرح دهد. چیزی که در گفته‌های او آشکار است دستپاچگی حکومت است. شاه و عمالش عملاً خونسردی خود را از دست داده‌اند و نمی‌توانند آن‌چه را روی می‌دهد درک کنند. تکه‌ای از کتاب درباره‌ی دیدار سالیوان با شاه در روز ۱۴ آبان (روز آتش‌سوزی‌های گسترده در تهران):

…. شاه سپس زبان به شکوه و شکایت از رادیو بی‌بی‌سی و اخبار و گزارش‌های این رادیو درباره‌ی اوضاع ایران گشود و گفت که این رادیو در برابر حکومت او جبهه گرفته و به تبلیغ نظرات و انتقادات مخالفان برخاسته است. …. در تمام آن روز شایعاتی در شهر منتشر شده بود که آتش‌سوزی امروز تهران کار عوامل ساواک بوده و ساواک برای وادار ساختن شاه به شدت عمل و استقرار دولت نظامی دست به این کار زده است. من این شایعات را که به گوش من هم رسیده بود برای شاه بازگو کردم و پرسیدم در این مورد چه فکر می‌کند، شاه با قیافه خسته‌ای به من نگاه کرد. شانه‌هایش را بالا انداخت و گفت: «کسی چه می‌داند؟ این روزها من هر چیزی را باور می‌کنم!»  (ص ۱۲۷)

انقلاب تصورناپذیر در ایران / چارلز کرزمن / مترجم: محمد ملاعباسی

انتشارات ترجمان علوم انسانی / ۱۳۹۷ / ۴۴۸ صفحه

تصورناپذیری انقلاب ایران، این‌که این انقلاب همه را حیرت‌زده و غافلگیر کرد، احساسی که در صحبت‌های شهدوست و حیرت گلابدره‌ای  دیده می‌شود، موضوع اصلی کتاب چارلز کرزمن است. این کتاب زمانی منتشر شده که از انقلاب ایران بیست‌وپنج سال می‌گذشت. نام انگلیسی کتاب (از انتشارات دانشگاه هاروراد) هستin Iran  The Unthinkable Revolution ، یعنی انقلابی که کسی فکرش را هم نمی‌کرد، یا تصورش را هم نمی‌کرد. کرزمن در پیشگفتار کتابش (ص ۱۷) موضوع کتاب را این گونه تعریف می‌کند:

این کتاب تجربه‌ی سردرگمی را که در فرایند انقلاب ایران بسیار همه‌گیر بود مطالعه می‌کند. این تحلیل از نظر زمانی تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ، یعنی روزی که رژیم شاه سقوط کرد را بررسی می‌کند. … اگر تحلیل من درست باشد، آنگاه باید گفت که اعتراضات توده‌ای حقیقتاً پیش‌بینی‌ناپذیرند، نه تنها وقتی در حال رخ دادن هستند بلکه حتی وقتی برمی‌گردیم و آن‌ها را می‌نگریم. پیش پای این پدیدارها، دره‌ای از سردرگمی گسترده می‌شود که هر تلاشی برای پیش‌بینی را در خود فرو می‌برد، بدون این‌که نتیجه‌ای به بار آید.

کتاب در چند فصل انواع تبیین‌های رایج از انقلاب ۵۷ ، اعم از تبیین‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نهادی و نظامی را بررسی کرده و مشکلات هریک را باز نموده است. 

مردم در سیاست ایران / یرواند آبراهامیان / مترجم بهرنگ رجبی

چشمه / ۱۳۹۴ / صص ۸۳ تا ۱۲۳

تصویر انقلاب‌ها با حضور انبوه مردم در خیابان‌ها در ذهن همه شکل گرفته است. واقعیت این است که انقلاب در پشت درهای بسته، در خانه‌ها و ادارات، در کاخ‌ها و پادگان‌ها هم شکل می‌پذیرد، اما جلوه‌ی بیرونی آن توده‌هایی هستند که خیابان‌ها را به تصرف خود در می‌آورند و نظم زندگی روزمره را به هم می‌ریزند. رفتار این مردم را چگونه می‌توان تبیین کرد؟ یرواند آبراهامیان که به تفصیل درباره‌ی تاریخ ایران نوشته است، در این کتاب مقاله‌ای دارد با عنوان «نقش جمعیت‌های مردمی در انقلاب ایران» که در آن به موضوع خاص نقش مردم در انقلاب ۵۷ و رفتار توده‌های پرشمار در خیابان‌ها می‌پردازد. نتیجه‌گیری آبراهامیان چنین است:

در کل با در نظر گرفتن همه‌ی جوانب، در انقلاب ایران، تمایل جمیعت به رفتار‌های مسالمت‌آمیز و آرام بود. هر از گاه بسته به شرایط به خشونت هم میدان می‌داد اما هدفش نه انسان‌ها بلکه ساختمان‌ها و امکنه‌ای خاص بود. در روند سیزده‌ماهه‌ی این انقلاب فقط چهار حادثه ثبت شده که در آن‌ها مخالفان آگاهانه و عامدانه دست به خون‌ریزی زدند. (ص ۱۱۹)

انقلاب به روایت اکبر ناظمی: عکس‌های منتشرنشده از وقایع سال ۱۳۵۷ / انتشارات سوره مهر / چاپ اول ۱۳۸۸

عکس‌های مریم زندی از انقلاب ۵۷ / نشر نظر / ۱۳۹۳

این پرسش برایم همیشه وجود داشته که بدون عکس‌های بازمانده از دوران‌های تاریخی مهم، آیا درک ما از آن دوران تغییری می‌کرد. اکنون به نظرم می‌رسد که بدون عکس‌های عکاسان و فیلمسازانی که تصویر فوتوگرافیک انقلاب ۵۷ را ثبت کردند، تصور ما ـ اعم از کسانی که آن روزها را دیده‌ایم و کسانی که در آن روزها نبوده‌اند ــ از آن دوران چیزی کم می‌داشت، متفاوت می‌بود از آن‌چه امروز هست. این عکس‌ها هرچه نباشند گواهی هستند بر آن‌چه به عنوان «عظمت انقلاب» از آن یاد می‌شود. عظمت و شوری که خیابان‌ها را فرا گرفته بود. محتوای این شور، درستی و نادرستی‌اش، واقعیت و توهمش، پی‌آمدهایش، این‌ها آن چیزهایی نیستند که این عکس‌ها از آن سخن می‌گویند. کار عکاس، عموماً از موضعی همدلانه که در عکس‌ها راه یافته است، ثبت حال و هوای این دوران بوده است. کتاب‌های بالا، شامل عکس‌های دو تن از فعال‌ترین عکاسان دوره انقلاب، البته تنها مجموعه‌ها نیستند، اما از بهترین نمونه‌هایند.

دو فیلم‌ مستند درباره‌ی انقلاب:

طپش تاریخ (فریدون مشیری، محمود بهادری و اصغر شهدوست)

برای آزادی (حسین ترابی)

از میان فیلم‌های مستندی که از دوره انقلاب باقی مانده‌اند و کیفیت قابل‌قبولی دارند این دو فیلم شاخص‌ترند. فیلم تصویری سینماتوگرافیک و لذا موثق از آن چیزی که جلوی دوربین اتفاق می‌افتد ثبت می‌کند. بنابراین این فیلم‌ها همان نقشی را در حفظ حس‌وحال ماه‌های منتهی به انقلاب دارند که عکس‌های آن روزها. اما این دو فیلم که دوره‌ی تقریباً مشابهی را پوشش می‌دهند، در ارائه تصویری ملموس از پیچیدگی اوضاع در آخرین روزهای رژیم سابق نیز موفق‌اند. هردو فیلم در زمانی نزدیک به پیروزی انقلاب تدوین شده‌اند و گفتمان مسلط آن‌ها گفتمان غالب دوران‌شان است، اما تصویری در اختیار ما می‌گذارند از روزهایی استثنایی که می‌توان به گونه‌ای متفاوت از فیلمسازان‌شان دید.