جامانده ها از کنش‌های درونی به کنش‌های بیرونی

مجموعه داستان «جامانده ها» نخستین اثر داستانی مریم عربی است که در روزهای پایانی سال 1399 از سوی انتشارات «بان» روانه‌­ی بازار کتاب شد.
«جامانده ها» از شانزده داستان کوتاه تشکیل شده است که پیوستگی روایی با یکدیگر ندارند. از ویژگی‌­های ممتاز این کتاب شاید تنوع داستان‌­های آن باشد. با آن ­که به لحاظ تم، موضوع و درون‌­مایه این شانزده داستان با یکدیگر اشتراکات زیادی دارند اما نویسنده در هر یک از آن‌­ها به سراغ جغرافیایی متفاوت می‌­رود و شخصیت‌­هایی کاملاً مستقل را با خصوصیات کاملاً مجزای خلق‌­وخویی و درونیاتی منحصر به فرد به تصویر می‌­کشد.

طبیعتاً در هر مجموعه­ داستانی خواننده چند داستان را از باقی داستان­‌های دیگر بیش­تر دوست خواهد داشت و در رابطه با این کتاب نیز خواندن برخی از داستان‌­های آن برایم لذت‌بخش­‌تر از دیگر داستان‌­ها بود اما از امتیازات این کتاب آن است که کلیه‌ی داستان‌­هایش بسیار دقیق و با نثری روان نوشته شده­‌اند طوری که هر تک داستان به خودی خود پتانسیل تبدیل شدن به داستانی بلند را دارد.

مریم عربی نویسنده‌­ای متکی بر تکنیک است و همین امر باعث می­‌شود داستان­‌هایی با سبک­‌های متفاوت از رئالیستی تا سوررئالیستی در کتابش به چشم بخورند و همه­‌ی آن‌­ها در خلق موقعیت‌­ها، طرح شخصیت‌­ها و بازی‌­های زمانی در چارچوب نوشتاری درست و خوشایند و البته منطبق بر الگوی ثابت چیدمان عناصر داستان کوتاه موفق عمل کنند.

نویسنده از ریسک‌­پذیری خود (گنجاندن داستان‌­هایی در سبک­‌ها و ژانرهای مختلف در یک مجموعه) به نتیجه مطلوبی دست یافته است؛ داستان‌­ها از یک‌دیگر عقب نمی­‌مانند و همه‌­ی آن‌ها به رغم تفاوت­‌های‌شان به لحاظ ساختاری در سطح ممتازی قرار می‌­گیرند، فرضاً داستان کاملاً رئالیستی کتاب با داستان کاملاً سوررئالیستی آن به لحاظ سطح کیفی برابری می‌کند.

اما یکی دیگر از عناصر وحدت­‌بخش میان تمامی این داستان­‌ها تلخی آن‌­هاست. با آن که نویسنده به سراغ موضوعات رایج این روزها خصوصاً در داستان‌­های زنانه چون (طلاق، ازدواج، خیانت، جدایی، پنهان­کاری و …) نرفته است اما در بطن هر داستان واقعه‌­ای هولناک و عموماً شخصی همچون خوره‌­ای روح راوی را در برگرفته و موتور محرک قصه می‌­شود.

این واقعه‌­ی درونی راوی و پیرو آن، مخاطب را کاملاً دچار درگیری ذهنی و روانی می­‌کند. درواقع نوعی کشمکش درونی در میان تمامی شخصیت­‌های داستان به چشم می‌­خورد که در طول پیشرفت روایت خشت به خشت قطعات گمشده‌­ی پازل خود را تکمیل کرده و گاه به مثابه جرقه‌­ای درمی‌­آید برای آغاز کشمکشی بیرونی؛ کشمکش فرد با دیگران (جامعه).

به عنوان مثال نویسنده در داستانِ «ناخن‌های شکسته» با چینش درست رویدادها و تکمیل تدریجی آن‌­ها دست به گره­‌افکنی هولناکی پیرامون جنایتی می‌­زند که در ابتدای داستان چه مخاطب و چه دیگر شخصیت آن تصور می­کرده‌­اند صرفاً یک «حادثه» بوده است. در این داستان قرار نیست شخصیت‌­ها تا آخر خط پیش بروند و دست به انتقام‌­جویی و … بزنند بلکه درواقع به برداشته شدن نقاب­‌های‌شان (افشای راز آن‌­ها) بسنده می‌­شود که خود شاید هولناک‌­تر از هر انتقام­‌جویی یا واکنش تند و ظاهریِ بیرونی باشد.

گاهی نیز رازهای داستان‌­ها در هاله‌­ای از ابهام باقی می‌­مانند و حتی پس از تمام شدن داستان مخاطب را در چرایی‌­ها و پرسش­‌هایی باقی می­‌گذارند که برای درک­‌شان شاید لازم باشد از قوه­ تخیل خود بهره گیرد یا شاید خواندن مجدد همان تک‌داستان کدهایی را برای گره­‌گشایی موشکافانه و متقاعدکننده از آن در اختیارمان قرار دهد (مثلاً در داستان «زن پای قطار» که فضایی فراواقع‌گرا دارد و به زعم نگارنده یکی از بهترین داستان‌‌­های این مجموعه است)

در تعدادی دیگر از داستان‌­های مجموعه، مریم عربی، تحولات درونی یک کاراکتر را از نظرگاه کاراکتری دیگر به تصویر می‌­کشد. درواقع داستانِ آدم اصلی قصه نه توسط خود او که از سوی شخصی دیگر روایت می‌­شود. داستان «تا دیدار شفق» یکی از همین داستان­‌هاست که اتفاقاً آن داستان را هم به شدت پسندیدم. دختری، زندگی مادرش را از کودکی تا زمان حال روایت می‌­کند و دگردیسی او همان غافل‌گیری داستان است که در عین عجیب بودنش باورپذیر است و متمایزکننده. درواقع همین «عجیب اما باورپذیر بودن» از دیگر نقاط اشتراک وحدت­‌بخش میان داستان‌­های کتاب «جاماند‌ه ها»ست.

سوژه‌­هایی که عربی به سراغ‌شان رفته است شاید در نگاه کلی چندان آشنا نباشند، شاید کم­تر نویسنده‌­ای به سراغ‌شان رفته باشد، شاید در میان دغدغه­‌مندی­‌های روز جامعه جایی نداشته باشند اما اتفاقاً همین متفاوت بودن و دور از دسترس بودن‌شان است که خواندن آن‌­ها را برای مخاطب جذاب می­‌کند. درواقع این تجربه­‌گرایی کنترل‌­شده در چارچوب تکنیک­‌ها در عین یله­‌گی و رهایی در انتخاب موضوع و دغدغه­‌ها قابل ستایش است.
همچنین حفظ یکدستی بافت و وحدت در سطح کیفی داستان‌­های کتاب باعث می‌­شود هیج داستانی از داستان دیگر مجموعه پیشی نگیرد و همین امتیاز، کتاب را به اثری خواندنی و لذت‌بخش تبدیل می‌­کند.