یادی از ایرج پزشکزاد

یادی از ایرج پزشکزاد

خالقِ رمانِ به یاد ماندنی «دایی جان ناپُلئون» که با همین اثر هم به محبوبیت ویژه‌ای بین مردم رسید، از بین تمامی آثارش نمایشنامه‌ی «ادب مرد به ز دولت اوست» (1352) را بیشتر از همه دوست دارد، نمایشنامه‌ای درباره‌ی یک کارمند معمولی که حاضر نمی‌شود رشوه‌ای ده هزار برابر حقوق ماهیانه‌اش دریافت کند و به پارسایی از درجه‌ی پنج مبتلاست. پیرمرد در یکی مصاحبه‌های معدودش می‌گوید آرزو داشت اجرای این نمایشنامه را روی صحنه‌ی تئاتر ببیند، آرزویی که هرگز در زمان حیاتش محقق نشد.

ایرج پزشکزاد (1306-1400) نویسنده‌، مترجم و طنزپرداز نام‌آشنا و محبوبِ ایرانی‌ها است که همین چندی پیش دار فانی را وداع گفت. پزشکزاد دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی حقوق بود و برای ادامه تحصیل راهی فرانسه شد. سپس با این‌که سال‌ها به عنوان دیپلمات به کشورش خدمت می‌کرد، نوشتن را به صورت جدی دنبال کرد و تبدیل به یکی از جریان‌سازترین نویسندگان طنز فارسی شد.

پزشکزاد ابتدا کار قلمی را با ترجمه‌ی آثاری از مولیر ،‌ ولتر و رمان‌های تاریخی برای پاورقی نشریات آغاز کرد. از رمان‌های داستانی-تاریخی مشهوری که به وسیله‌ی پزشکزاد ترجمه شده، می‌توان به «دزیره» نوشته‌ی آن‌ماری سلینکو اشاره کرد که در ایران محبوبیت خاصی بین مخاطبان داشته و دارد.

وی در کنار ترجمه، مقالات سیاسی و اجتماعی زیادی هم نوشته، از جمله «مروری در واقعهٔ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و قانون مصونیت نظامیان آمریکایی»: بررسی نقش آیت‌الله خمینی در جریانات 15 خرداد 1342، «مروری در تاریخ انقلاب فرانسه»: بازگویی و شرحِ وقایع مربوط به انقلاب فرانسه از 14 ژوئیه 1789 تا کودتای ناپلئون بناپارت.

از مجموعه مقالات ادبی پزشکزاد می‌توان به «آسمون ریسمون» اشاره کرد که برای چند سال (در فاصله سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۹) در مجله‌ی فردوسی چاپ می‌شده است. در این مقالات پزشکزاد با چاشنی طنز و جملات قصار و شیرینش به موضوعات گوناگونی چون کتاب‌ها و فضای هنری و ادبی دهه‌ی سی می‌پردازد.

کتاب قابل توجه دیگر پزشکزاد «حاج مم‌جعفر در پاریس: خاطرات سفر یک ایرانی در دیار مه‌رویان» (1333)است که خاطرات او در سفر به پاریس به عنوان مترجمِ یک تاجر تهرانی است. در این کتاب پزشکزاد با زبانی طنزآلود این خاطرات را بیان می‌کند.

از دیگر آثار برجسته‌ی او «ماشاءالله‌خان در بارگاه هارون‌الرشید» است که نخستین بار در سال ۱۳۳۷ در مجله اطلاعات جوانان و برای بار دوم در ۱۳۵۰ در مجله فردوسی منتشر شده‌است. این کتاب درباره‌ی سفر خیالی ماشاء‌الله‌خان -یک کارمند ساده‌ی بانک- به گذشته است. ماشاءالله خان با کمک یک مرتاض هندی به دربار هارون‌الرشید، خلیفه‌ی عباسی می‌رود و زندگی در آن دوران را همراه با مصائب فراوانش تجربه می‌کند. پزشکزاد در این رمان به بیان ساختار سیاسی حکومت عباسیان و ویژگی‌های فرهنگی آن دوران پرداخته، گرچه خود اثر رمانِ طنزی است که ادعای مطابقت و صحت تاریخی ندارد.

اما مهم‌ترین اثر پزشکزاد که در حافظه‌ی تاریخی ملت ایران جایگاه ویژه‌ای دارد،‌ رمان طنز «دائی جان ناپُلئون» است. شخصیت اصلی داستان مردی پریشان حال است که نسبت به خودش توهم بزرگی و جنگاوری دارد و همین‌طور مدام احساس ترس و ناامنی و تهدید از سمت انگلیسی‌ها می‌کند. از روی این رمان در سال 1355 سریالی به همین نام با کارگردانی ناصر تقوایی در تلویزیون ساخته و پخش ‌شد که در مدت کوتاهی به یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین سریال‌های ایرانی بدل گشت. نشان دادن طبقات مختلف اجتماع و کشمکش‌های آنان از مهم‌ترین دست‌آوردهای این رمان است که در نوع خود بی‌نظیر است.

ایرج پزشکزاد پس از انقلاب به فرانسه مهاجرت کرد و هم‌چنان به فعالیت‌های ادبی و فکری خود ادامه داد. از آثار شاخص این دوران او می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد:

 «انترناسیونال بچه پرروها»: مجموعه ۱۷ مقاله و لطیفه سیاسی است که از مرداد ۱۳۶۰ تا اسفند ۱۳۶۲ در نشریه قیام ایران منتشر می‌شده است.

«خانواده‌ی نیک اختر»: پزشکزاد در طی سال‌های سخت زندگی در غربت هم‌چنان به نوشتن رمان طنز ادامه داد و حاصلش شد «خانواده‌ی نیک‌اختر». این کتاب داستان مهاجرت یک خانواده‌ی ایرانی به آمریکا است. آن‌ها سعی می‌کنند خود را بافرهنگ و روشنفکر نشان بدهند در حالی که رفتارهای متناقض و افکار پوسیده‌ی حقیقی‌شان در طول داستان آشکار می‌شود. بخش عمده‌ی «خانواده‌ی نیک‌اختر» به صورت گفتگوی بین شخصیت‌ها نوشته شده است.

در «طنز فاخر سعدی» (1381) پزشکزاد سراغ گلستان، اثر جاودانه‌ی سعدی می‌رود و با مقایسه‌ی طنز سعدی با طنز در آثار نویسندگان غربی چون وُلتر، ویکتور هوگو، و ادیب فاضل ایرانی دهخدا، سعی می‌کند قدرت سعدی و ویژگی‌های خاص گلستان را در طنز برجسته کند.

و اما یکی از آخرین آثار حائز اهمیت پزشکزاد «حافظ ناشنیده‌پند» است (1383). وی در این رمان با طنز شیرین و شیوای خود از زبان محمد گلندام (بنا به نقل بعضی منابع نزدیک‌ترین دوست حافظ) دورانی از جوانی حافظ را روایت می‌کند که شاه شیخ ابواسحاق از شیراز فرار می‌کند و دوران خفقان حکومت امیر مبارزالدین آغاز می‌شود. در این کتاب پزشکزاد با لحن شوخ و شنگش حافظ را جوانی بی‌خیال و عاشق‌پیشه توصیف کرده است که با وجود ناملایمت‌های دوران در عوالم خود به سر می‌برد و گویی زندگی‌اش به رغم خفقان و ظلم آن روزها با طنز و شادمانی جریان دارد. پزشکزاد در این کتاب از حکایات و اشعار عبید زاکانی که معاصر حافظ بود استفاده‌ی زیادی کرده است. گرچه «حافظ ناشنیده‌پند» را نمی‌توان به لحاظ صحت تاریخی تأیید کرد و منبع مناسبی درباره‌ی زندگی حافظ دانست، اما در ادبیات فارسی کمتر اثری از ادبیات خلاق وجود دارد که با جسارت و تخیلِ آزادانه سراغ چهره‌های بزرگ فرهنگی چون حافظ برود.

«گلگشتِ خاطرات: مجموعهٔ سیزده طنز کوتاه» همان‌طور که از نامش پیدا است درباره‌ی خاطرات گوناگون ایرج پزشکزاد است که در سال 1386 در لس‌آنجلس منتشر گشته است. این مجموعه از وقایع مربوط به پس از جنگ جهانی دوم که وی در پاریس دانشجو بود، تا همین سال‌های آخر عمرش را در بر می‌گیرد. هم‌چنین پزشکزاد در این اثر گوشه‌چشمی هم به نقد روحیه‌ی سفلگیِ قالبیِ ایرانی‌ دارد که در کسوت‌ها و شخصیت‌های مختلف خودش را نشان می‌دهد.

معرفی، شرح آثار و تأثیر ایرج پزشکزاد بر ادبیات طنز فارسی در این نوشته‌ی مختصر نمی‌گنجد و مجال بیشتری را می‌طلبد. برای شناخت پزشکزاد تنها باید به این نکته بسنده کرد که او نه تنها به ادبیات و تاریخ ایران عشق می‌ورزید، بلکه همیشه در آثارش گوشه چشمی هم به فرهنگ عامه و زبان مردم کوچه و بازار داشت و از قضا بعد از فراگیر شدن رمان دایی جان ناپلئون و سپس سریال اقتباسی آن، تعامل دو طرفه‌ای بین او و مخاطبش شکل گرفت و تکیه‌کلام‌هایی هم از همین کتاب به زبان مردم وارد شد.

پزشکزاد با نگاه مطایبه‌آمیز و فکاهی‌اش به زندگی، ادبیات و سیاست، از فراموش‌نشدنی‌ترین چهره‌های فرهنگی ایران و خاطره‌ی جمعی نسل‌های زیادی از ایرانیان باقی خواهد ماند. دریغ که طنزِ تلخِ روزگار و جبرِ زمانه، زندگی دشوار در تبعید و مرگی دور از وطن را برایش رقم زد.