فضای کتابخوانی در قم

حدود یک ماه قبل بود که یکی از مسئولین وب سایت وینش از من خواست تا گزارشی درباره ناشران شهر قم بنویسم. از آن‌جایی که موضوع برایم جذاب بود، پذیرفتم. هر چند نمی‌توانم خودم را به عنوان متخصص در زمینه چاپ و نشر معرفی کنم، اما با بیش از سه دهه سکونت در شهر قم، تا حدودی با فضای کتاب و کتابخوانی در این شهر آشنایی دارم.

دغدغه این گزارش ذهنم را مشغول کرده بود، چندی پیش که برای انجام کاری به نشر طه نزد دوست عزیزم آقای صالحی رفته بودم، چند سؤال کوتاه هم در این زمینه پرسیدم. چون باورم بر این بود که ایشان شناخت خوبی نسبت به بازار نشر دارد. بعد از آن نیز با دو نفر از مطلعین در این عرصه صحبت­‌های کوتاهی داشتم.

در نهایت تصمیم گرفتم این یافته‌­ها را با آن‌چه به صورت تجربی کسب کرده بودم، ترکیب کنم و چند خطی، نه صرفاً درباره ناشران شهر قم، بلکه درباره ناشران، کتاب‌فروشی­‌ها و فضای کتاب‌خوانی در این شهر بنویسم. امیدوارم این مطالب برای خوانندگان مفید باشد.

با توجه به وجود حوزه علمیه قم به عنوان یک مرکز علمی قدیمی، صنعت نشر و چاپ از قدیم در این شهر فعال بوده است. امروزه حدود هزار و چهارصد جواز نشر در قم صادر شده که از این مقدار حدود هفتصد ناشر فعال هستند. مهم­ترین تفاوت ناشران قم با ناشران شهری مثل تهران در این است که غالب محتوای نشر در قم، به دلیل وجود حوزه علمیه، مذهبی است.

تا چندی پیش شاید می­‌توانستیم بگوییم جز تعداد بسیار محدود، ناشران شهر قم، کتب مذهبی یا مرتبط با علوم حوزوی را منتشر می‌­کردند. اگرچه هنوز هم جو غالب همین است، اما اخیراً چند دسته ناشر اضافه شده‌اند. تعدادی ناشر دانشگاهی و پژوهشگاهی خوب در قم در حال حاضر وجود دارند. تعداد بسیار محدودی از ناشران نیز کتب حاوی تفکرات جدید را نشر می‌­دهند که البته قطعاً تعداد آن‌ها قابل مقایسه با تهران نیست. در حوزه رمان و ادبیات داستانی متأسفانه ناشر جدی در قم وجود ندارد، جز تعداد محدودی که در حوزه کودک با سبک مذهبی فعال هستند.

به طور کلی می‌­توان ناشران قم را به سه دسته مذهبی، دانشگاهی-پژوهشگاهی و برخی ناشران فعال در عرصه کودک تقسیم کرد. مضاف بر این‌که ناشران حاشیه­‌ای نیز مانند تهران وجود دارند و آثاری با کیفیت نامطلوب منتشر می‌­کنند که در تقسیم مذکور مد نظر نیستند.

در یک تقسیم‌­بندی دیگر، می­‌توان ناشران قم را به بخش خصوصی و بخش وابسته به مؤسسات و مراکز علمی-فرهنگی تقسیم کرد. تعداد زیادی مراکز علمی-فرهنگی در قم وجود دارند که بسیاری از آن‌ها ترجیح داده‌­اند، برای خود مجوز انتشارات هم بگیرند و حتی گاهی به دلیل گسترش کار، چاپخانه نیز راه­‌اندازی کرده‌­اند. از بین این مراکز برخی پژوهشگاه‌ها و مراکز آثاری با کیفیت علمی عالی منتشر می‌­کنند و متأسفانه تعداد زیادی نیز کتب حائز اهمیتی ندارند.

این نکته هم شاید جذاب باشد که تعداد بسیار کمی از ناشران قمی به صورت تخصصی به زبان عربی کتاب منتشر می‌­کنند. این ناشران معمولاً بخشی از آثار خود را به خارج از کشور صادر می‌­کنند. همچنین برخی از ناشران فعال در کشورهای عربی در قم نمایندگی فروش دارند.

در خصوص کتاب‌فروشی­‌ها، برخی از مراکز علمی-فرهنگیِ صاحب انتشارات در مکان‌­های مختلف شهر کتاب‌فروشی‌­هایی از گذشته دارند که در محل دفتر مرکزی‌شان فعالیت می‌­کنند. غیر از این موارد، از گذشته تمرکز کتاب‌فروشی‌­ها در نزدیکی حرم در «پاساژ قدس» و اطراف آن بود، اما با راه‌­اندازی «مجتمع ناشران» در سال 1392، تمرکز کتاب‌فروشی­‌ها نیز تا حدودی تغییر کرد. البته هنوز هم در اطراف حرم کتاب‌فروشی­‌هایی وجود دارند.

مجتمع ناشران قم یازده طبقه است و سیصد و سی واحد اداری و تجاری دارد. از این تعداد دویست و شانزده واحد فروشگاهی در پنج طبقه استقرار دارند که طبق آخرین بازدیدم اکثراً به بهره‌­برداری رسیده‌­اند. صد و چهارده واحد اداری نیز در سه طبقه بالای مجتمع قرار دارد و سه طبقه باقی پارکینگ است.[1]

به دلیل شیوع کرونا در حدود دو سال گذشته حضور طلاب، دانشجویان و عموم مردم برای خرید حضوری کتاب کم شده است. کتاب‌فروشی‌­ها بیشترین ضربه را خوردند. ناشران کمتر دچار آسیب شدند. چون آن‌ها اکثراً کتاب را به پخش‌­کننده‌­های کتاب می‌­دهند. برخی کتاب‌­ها را با ناشران دیگر تبادل می‌­کنند. مقداری از کتاب‌­ها را به تهران و شهرهای دیگر ارسال می‌­کنند و در نهایت کتب خود را حتی با تأخیر به فروش می­‌رسانند. در حالی که یک کتابفروشی خرده‌­فروش با کم شدن فروشش در فاصله زمانی چند ماهه، ضرر بسیار زیادی را متحمل می‌­شود.

غیر از کرونا، با توجه به تحریم و تورم سنگین، قیمت کاغذ و هزینه­‌های انتشار کتاب افزایش بی‌­سابقه‌­ای داشته است. اگرچه طبق اطلاعاتی که کسب کردم، تعداد درخواست جواز نشر کتاب کاهش چندانی نداشته، اما بیشترین تأثیر در تعداد چاپ قابل مشاهده است. در گذشته چاپ اول یک کتاب زیر دو هزار و بعضاً هزار نسخه بسیار کم اتفاق می‌­افتاد. حال آن که امروزه هزار عدد برای چاپ اول بسیار زیاد محسوب می‌­شود.

شاهد چاپ کتاب در تعداد دویست، پانصد و هفتصدتایی هستیم. به دلیل گران شدن کتاب، چه بسا میزان ریالی گردش مالی ناشران تغییر نکرده باشد، اما تعداد نسخ کتبی که منتشر می‌­کنند، کاهش شدیدی داشته و این مسئله تأثیرات فرهنگی مخربی را به همراه خواهد داشت.

نکته دیگر این‌که اخیراً چند کتاب‌فروشی در سطح شهر راه‌­اندازی شده که از مرکز شهر فاصله دارند. کتاب‌فروشی‌­هایی بزرگ که همه نوع کتاب می‌­آورند، دکوراسیون زیبا دارند و محل رجوع خانواده­‌ها نیز هستند. این مسئله می­‌تواند تا اندازه‌­ای حاکی از تغییر در جامعه کتابخوان شهر قم باشد.

فرهنگ کتابخوانی در قم از جهات دیگری نیز تغییر داشته است. کتاب­‌هایی وجود دارند که اگر بخواهم واژه‌­سازی کنم تا مجموع‌شان را در یک عبارت جای دهم، می­‌گویم «کتاب­‌های مورد علاقه متفکرین علوم انسانی» که نظریات جدید را در رشته­‌های مختلف اعم از فلسفه، علوم اجتماعی، روانشناسی، تاریخ، علوم سیاسی و … طرح می­‌کنند. در گذشته مراکز دانشگاهی کمتری وجود داشت. لذا دانشجویان علوم انسانی نیز کمتر بودند.

اکنون تعداد بیشتری از این دانشجویان در قم وجود دارند. به علاوه تعدادی از طلاب، از سبک سنتی که مطالعه­‌شان به کتب محدودی منحصر می­‌شد، فاصله گرفته‌­اند. این دسته از طلاب عموماً رشته‌­هایی غیر از فقه مثل کلام، فلسفه، تاریخ، تفسیر و … را می‌­خوانند و بسیاری تحصیلات دانشگاهی نیز دارند. وجود این دو قشر یعنی دانشجویان بیشتر و طلاب با سبک مطالعه جدید، باعث حضور کتاب‌فروشی­‌هایی شده که جدیدترین «کتب مورد علاقه متفکرین علوم انسانی» که توسط برترین ناشران تهرانی و برخی ناشران قمی منتشر شده را در اسرع وقت جهت فروش می­‌آورند. این کتاب‌فروشی‌­ها مشتریان خاص خود را دارند و فروش‌شان خوب است.

به امید این‌که فرهنگ کتابخوانی در قم و در سرتاسر کشور روز به روز پیشرفت داشته باشد.

[1]. ر.ک: سایت مجتمع ناشران: http://publisherscomplex.com/about