«انگشتان خوش‌­صدای تو، آهنگ‌ساز و خواننده ساخته بود. آنان، ملودی‌­های‌شان را با سوت برای تو می‌­نواختند و تو زیباترین ترانه‌­ها را به نام‌­شان می­‌نوشتی. »

اینها جملاتی است که شهیار قنبری –شاعر، آهنگ‌ساز، خواننده- با آن‌ها رفیق و همراه دیرینش «واروژان» را خطاب قرار داده تا ضمن ستایش هنر و بزرگیِ او، سهم و تأثیرش را در آثار تولید شده و اسم و رسم صاحبان‌شان نشان دهد؛ سهمی که با خواندن کتاب واروژان متوجه می‌­شویم تا چه اندازه بزرگ و  غیرقابل انکار است. کتابی درباره‌ی بنیان‌گذار موسیقیِ پاپ ایران و به نام او، واروژان، که به کوشش حسین عصاران تدوین شده است.

واروژ هاخباندیان در سال ۱۳۱۵ در یک خانواده‌ی ارمنی در قزوین به دنیا می‌­آید و در عنفوان جوانی خود را واروژان می‌­نامد. نامی که حسین عصاران در توصیفش می‌­نویسد: معنای نامش پرنده‌ی نری است که سردسته پرندگان مهاجر می‌­شود و هجرت آنان را رهبری می‌­کند، همان‌طور‌ که چند سال بعد، راهبر هنرمندان ترانه‌­سازی شد که در پوست­‌اندازی جهان ترانه، قصد کوچ و پرواز از سرزمین تکرار، به سوی نو شدن و پوست انداختن داشتند.

گویا از کودکی و زندگیِ شخصی واروژان اطلاعات چندانی در دست نیست و کتاب هم بسیار به اختصار به آن می‌­پردازد. واروژان به گفته خودش در سال ۱۳۳۹ دیپلمش را از هنرستان عالی موسیقی می‌گیرد و بعد شروع به ساختن موزیک می­‌کند. پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، حکومت با هدف جلوگیری از شکل‌­گیریِ اپوزیسیون سیاسی جدید، به سمت احساس رضایتِ جامعه‌­ی شهری تحصیل‌کرده از شرایط موجود می‌­رود و در این میان با افزایش درآمدهای دولت از محل فروش نفت و کمک­‌های خارجی، مظاهر زندگی مدرن، در زندگی شهری گسترش چشمگیری می‌­یابد که از نشانه­‌هایش یکی هم تکثر کلوپ­‌های کارمندی و بارها و رستوران‌­های مدرن است.

متناسب با فضای پاتوق­‌های جدید، سبک جدید موسیقی هم شبیه به موسیقیِ دهه‌­ی چهل و پنجاه آمریکا شکل می­‌گیرد و منجر به پیدایش خوانندگان و گروه‌­های موسیقی­ایی می‌­شود که متفاوت از فضای موسیقی کلاسیک ایرانی هستند و رفته‌­رفته این تخصص‌­ها و مهارت‌­ها به عنوان یک «حرفه» برای کسب درآمد جا می‌افتند. در چنین فضایی است که واروژان هم مانند سایر همکارانش فرصت می­‌یابد تا وارد فضای حرفه‌­ای شده و به عنوان یک «تنظیم‌­کننده» مشغول به کار شود.

حسین عصاران که یک پژوهشگر در حوزه ترانه است، تمرکزش را در کتابِ وارژان روی دهه‌­ی چهل و پنجاه قرار داده که بازه‌ی زمانیِ فعالیت واروژان است و ضمن پرداختن به کارنامه حرفه­‌ا‌‌ی‌ و هنریِ او –از آغاز تا پایان- دو دهه از عمرِ ترانه­‌ی فارسی را بررسی می­‌کند و به قوانین، مناسبات، حواشی و سطوح فردی و گروهیِ جامعه­‌ی هنریِ موسیقیِ پاپ ایران و هنرمندانش می‌­پردازد. او مسیر هنری‌­ای را که واروژان پیموده است، قدم به قدم دنبال می‌­کند و در بررسیِ مورد به موردِ آثار او، نگاهی هم به شرایط و کارنامه جاهایی که مشغول کار بوده است (رادیو، تلویزیون، شرکت‌­های مختلف تولید ترانه، کاباره) و قوانین و ضوابط و سیستم مدیریت و امکانات آن‌ها در آن دوره می‌­اندازد.

در بررسی هر اثر، اسامی همکارانِ واروژان هم ذکر می‌­شود و حرف­ و نظرهای آن‌ها و دوستانِ واروژان در رابطه با هر مبحث، بدون هیچ دخل و تصرفی آورده شده است. واروژان در ادامه مسیرش پس از سال‌­ها اشتغال به حرفه‌ی «تنظیم‌­کننده»گی و کسب نام و اعتبار، شروع به آهنگ‌سازی می‌­کند. کتاب با پرداختن به سیر تولید ترانه‌­هایی که عمدتا برای مخاطب خاطره‌­انگیز هستند، به بیان دیدگاه‌های مختلفی که ترانه‌­سرا، خواننده، آهنگ‌ساز، ضبط‌­کننده­ و سرمایه­‌گذار دارند، می‌­پردازد و به این ترتیب خواننده با روند تولید ترانه، اختلاف نظرها و حواشی­ به وجود آمده، کیفیت و سطح امکانات فنی، روند کسب مجوز و موانع و مزاحمت‌­هایی که سازمان امنیت، متناسب با شرایط سیاسی، برای برخی از آثار ایجاد می‌­کند، آشنا می‌­شود. در ادامه مسیر حرف‌ه­ای واروژان، همکاریِ او با سینمای ایران هم شکل می­‌گیرد و او برای شماری از فیلم­‌ها موسیقی متن یا ترانه می‌­سازد و با تعدادی از کارگردان­‌های صاحب­‌نام همکاری می‌­کند و برای یکی از آثارش هم موفق به دریافت جایزه‌ی موسیقی متن فیلم از جشنواره سپاس می‌­شود.

کتاب در فصل­‌هایی کوتاه که هر کدام با مصرعی از یکی از ترانه‌­های ساخت واروژان نام‌گذاری شده است و با شرح‌­ها و نقل‌­قول­‌هایی کوتاه، روند شکل‌­گیری و پاگرفتن موسیقیِ پاپ را روایت می‌­کند که برای هر مخاطبی با هر سطحی از آشنایی با موسیقی می­‌تواند جذاب باشد اما جاهایی در بررسیِ چند ترانه و آهنگ، وارد بحث تخصصی موسیقی می‌­شود که ممکن است برای خواننده‌­ای که صرفاً مخاطب عام موسیقی است، جذابیتی نداشته باشد یا برایش گنگ باشد که البته به نظر می­‌رسد پرداختن به آن اجتناب­‌ناپذیر خواهد بود چون کتاب درباره زندگی و کارنامه کاریِ یک آهنگ‌سازِ مهم در تاریخ موسیقی پاپ ایران است.

حسین عصاران در این کتاب در کنار بررسی نشریات و برنامه‌­هایی که به آ‌ن‌ها دسترسی داشته، گفته‌­هایی از بابک افشار، شهیار قنبری، اسفندیار منفردزاده، کامران شیردل، منوچهر چشم‌­آذر، ناصر چشم‌آذر، حسن شماعی‌­زاده، فریدون گله، بابک بیات، محمود قربانی و بسیاری از بزرگان و دست­‌اندرکاران موسیقی پاپ و سینمای ایران را هم گرد آورده است. کسانی که طی سال‌ها همکاری واروژان را از نزدیک می­شناخته‌­اند و در کنار بیان خاطره‌­هایی گاه حتی متضاد در مورد یک موضوع خاص، همگی متفق‌­القول از مهربانی، تنهایی، زودرنجی، بی‌­حاشیه بودن، خوش‌­قولی، منظم­ بودن، رفتار بسیار حرفه‌ای و عدم علاقه‌­ی واروژان به آشکار کردن زندگی خصوصی­‌اش می­‌گویند.

واروژان در ۲۶ شهریور سال ۱۳۵۶ در حالی که فقط ۴۱ سال دارد، بر اثر سکته قلبی در بیمارستان جم فوت می‌­کند اما به قول نویسنده کتاب «از زندگی او هر آن‌چه در ذهن همکارانش مانده، از جنس سکوت و مهربانی و علاقه به موسیقی است، همچنان که میل به دیده نشدن و تنهایی و کار.»