هنر از نگاه کیوریتور

ینس هوفمان، نویسندۀ این کتابِ جیبیِ هشتاد و هشت صفحه‌ای، کیوریتور (یا هنربان)، هنرشناس، نویسنده، ویراستار و استاد دانشگاهِ سرشناس و پرحاشیه‌ای است. هر چند مشخص نیست که به چه دلیل ناشر ایرانی نام او را شایستۀ قرار گرفتن بر جلد کتاب ندانسته است. در دو سال اخیر موزه‌ها و هنرمندان متعددی به دلیل رسوایی و اتهامات اخلاقیِ هوفمان همکاری خود را با او لغو کرده‌اند، از قرار معلوم عده‌ای نیز در ایران به این نتیجه رسیده‌اند که صلاح نیست خوانندگان، به شکلی بی‌واسطه با این فردِ مشکل‌آفرین آشنا شوند.

 این جزوۀ فشرده که ویراست نخست آن در سال ۲۰۱۴ به چاپ رسید، خیلی زود مورد استقبال خوانندگان قرار گرفت. هوفمان سه سال بعد جزوۀ دیگری با همین عنوان نوشت و به سیاق نسخۀ پیش، اصطلاحات بنیادین هنر و حرفۀ هنربانی را به ترتیب حروف الفبا در حد چند پاراگراف توضیح داد. این کتاب ترجمۀ ویراست نخست است، با این تفاوت که امکان وفاداری به نظم الفباییِ اصطلاحات پس از ترجمه وجود نداشته است.

الفبای هنر امروز پژوهشی مدون و روش‌مند یا جزوه‌ای آموزشی به شمار نمی‌آید. بلکه ینس هوفمان در آن خیلی ساده و صمیمی به ما می‌گوید که از منظر او به عنوان یک کیوریتو، اصطلاحات مهم حوزۀ هنر چه معنایی دارند. از این حیث کتابِ حاضر بیشتر شبیه یادداشت‌های روزمره و بیان تجارب شخصی نویسنده است.

حال اهمیت این یادداشت‌ها در این است که نویسندۀ آنها سابقۀ کار در موزۀ گوگنهایم، موزۀ هنرهای معاصر لندن، سانفرانسیسکو و دیترویت، موزۀ یهودیانِ نیویورک و ده‌ها نهاد و مؤسسۀ هنری دیگر دارد، استاد چند دانشگاه معتبر بوده است و رویدادها و نمایشگاه‌های فردی و گروهی متعددی از آثار هنرمندان برجستۀ معاصر برگزار کرده است.

در نگاه نخست برخی از سرفصل‌های این کتاب، مخاطره‌انگیز و حتی متهورانه به نظر می‌رسند. توضیح و تبیینِ کلیِ مفاهیمی همچون دوسالانه، نمایشگاه، نمایش گروهی آثار، نمایشگاه بازنگری در کل آثار یک هنرمند، نمایشگاه انفرادی یا معرفی کیوریتورهای پیشگام مانند اوبریست و زیمن شاید در قالب چند خط امکان‌پذیر باشد، اما هنگامی که بحث دربارۀ تعریف هنر، ارزش و کیفیت اثر هنری و ویژگی‌های شخصیتی هنرمند است نه یک یا چند پاراگراف، بلکه ده‌ها و صدها کتاب و رساله نیز پاسخگو نیست.

از فن شعر ارسطو تا امروز منتقدان و هنرشناسان و متفکران در این باره نوشته‌اند و به احتمال قریب به یقین همچنان تا ابد خواهند نوشت. با این حال نمی‌توان ادعا کرد که این ساده‌سازی و تقلیل دادنِ موضوع توسط هوفمان، به کل بی‌ربط و بی‌ارزش است.

پایان مباحث نظری باز است و نمی‌توان انتظار داشت نابغه‌ای سوار بر اسب سفید از راه برسد و یکبار برای همیشه بشر را با خود به آرمان‌شهر داناییِ مطلق ببرد، گرچه هنرمندان و سایر کارگزاران جهان هنر نیز ساده‌دلانه معطل نمانده‌اند تا نظریه‌پردازان سرانجام تعریفی مشخص از هنر ارائه دهند و معیارهای ارزش و کیفیت آثار هنری را تعیین نمایند. هوفمان مانند هر کیوریتور دیگری عملاً ناچار است پدیده‌ای را اثر هنری بنامد و مصرف‌کنندگان بازار هنر را مجاب کند که آنچه او عرضه کرده است، ارزش زیبایی‌شناختی بالایی دارد.

بنابراین او به اقتضای شغلش نگران مشکلات منطقی و تناقضات نظریِ تعریف هنر و کیفیت اثر نیست، بلکه بر مسئله‌گشایی و راهبردهای عینی و عملی تکیه دارد. از دید او هر چیزی می‌تواند هنر باشد، کافی است نام آن را هنر بگذاریم. همین نامگذاری موجب می‌شود به خودِ آن پدیده، صرف نظر از ارزش کاربردی‌اش‌ توجه کنیم.

و حال به عنوان کیوریتور پیشنهاد می‌دهد آن چیزی که هنر نامیده‌ایم را در دل شبکه‌ای از معانی، روایات، نظریه‌ها، آثار هنریِ هم‌خانواده یا حتی اشیای ملموس زندگی روزمره قرار دهیم تا از این طریق دامنۀ معنایی و عاطفی آن‌ها گسترش یابد. هستۀ اصلی و بنیانِ مفهومیِ رویکرد هوفمان همان است که در جملۀ پیش بدان اشاره شد. کار کیوریتور شبکه‌سازی و پیوند دادن آثار، هنرمندان، معانی، اماکن، اشیا و کارگزاران هنری است و هنر امروز نیز در بطن شبکه‌ای از مفاهیم و روابطِ در هم پیچیده جای دارد.

کیوریتورها ترکیب‌های جدید می‌سازند و دائم با بازیگران اصلی جهان هنر از قبیل هنرمندان، منتقدان، خریداران، نمایشگاه‌داران و … در ارتباط و گفتگو هستند و می‌کوشند به یاری قدرت کلام خویش، محتواهای جدید و از آن مهمتر بازارهای جدید در قلمروی هنر پدید آورند. البته او با لحنی انتقادی اغلب کیوریتورها را تابع سلیقۀ صاحبان قدرت و سرمایه می‌داند، گرچه راهکاری بدیل ارائه نمی‌دهد و عملکرد حرفه‌ای خود او نیز می‌تواند مصداق چیزی باشد که از آن گلایه دارد.

 سایر سرفصل‌های هوفمان نظیر سفر، حضور کل، فتیش، خودشیفتگی استعاره‌هایی هستند که نویسنده به یاری آنها رویکرد خود به حرفۀ کیوریتوری را توضیح می‌دهد. علاوه بر این او به شرح مختصر برخی از دغدغه‌های خویش نظیر نحوۀ نمایش، چینش و عناوین آثار، فضای نمایشگاه، متن‌ها و بیانیه‌ها و نیز معرفی برخی از افراد و مکاتب تاثیرگذار در تاریخ هنربانی معاصر می‌پردازد. الفبای هنر امروز در مجموع کتابی سهل و ممتنع است. ظاهراً ساده و سردستی است، ولی در آن لااقل فهرست‌وار به برخی از پیچیده‌ترین مسائل و مفاهیم هنر معاصر اشاره شده است.  

ترجمۀ فارسی این کتاب در کل وفادار به متن اصلی است. البته هرگز نمی‌توانیم در مورد ترجمۀ این متن یا هر متن دیگری رویکردی کمال‌گرایانه و مطلق داشته باشیم. شاید در متن فارسی تا حدی لحن روان و صمیمی نویسنده از دست رفته باشد یا می‌توان در مورد برخی از معادل‌گزینی‌ها چندوچون کرد و دربارۀ لغزش‌هایی نسبت به محتوای اصلی بحث نمود؛ اما این موارد قابل چشم‌پوشی است و مترجم به طور کل در انتقال اصل کلام نویسنده موفق بوده است.

حال به این پرسش اساسی می‌رسیم که تجارب هوفمان به کار چه کسی می‌آید؟ اگر پیشاپیش با مفاهیم بنیادین و اقتصاد هنر معاصر آشنایی دارید، این جزوه حاوی مطلب درخوری برای شما نیست. اگر مخاطب جدی هنر هستید یا قصد دارید عمر خود را وقف کار، مطالعه و پژوهش در حوزۀ هنر کنید، باز هم این کتاب گزینۀ مطلوبی به شمار نمی‌آید، چرا که برای کسب تخصص و دانش به چیزی فراتر از تجارب فردیِ یک کیوریتور، هرقدر هم موفق، نیاز است.

بنابراین علاقمندان غیرحرفه‌ای هنر از طریق آشنایی اجمالی با برخی اصطلاحات و فضای پشت صحنۀ هنر معاصر احتمالاً بیشترین بهره را از این کتاب خواهند برد. گرچه الفبای هنر امروز از حجمی اندک و محتوایی روشن برخوردار است و در نتیجه علاقمندان و کارگزاران عرصۀ هنر برای مطالعۀ آن به صرف وقت و انرژی خارق‌العاده‌ای نیاز ندارند؛ چه بسا این یادداشت‌های کوتاه گره‌ای از کارشان بگشاید و منبع الهامشان شود.

هنر