نمایشگاه کتاب فرانکفورت، یک رویداد پنج روزه است که هر سال، در اواسط ماه اکتبر برگزار می‌شود. البته، تاریخ دقیقی برای برپایی این نمایشگاه وجود ندارد. برگزارکنندگان آن، هر ساله، چند ماه پیش از آغاز به کار نمایشگاه، تاریخ برگزاری آن را اعلام می‌کنند. این رویداد، در محوطه‌ی عظیم نمایشگاه تجاری فرانکفورت برپا می‌شود. یعنی در جایی که از نظر جغرافیایی نیز حائز اهمیت است.

احتمالاً می‌دانید که آلمان، در قرن پانزدهم میلادی به مهد صنعت نشر در اروپا تبدیل شد. داستان از شهر ماینز آغاز گشت؛ یکی از همسایه‌های فرانکفورت. جایی که یوهانس گوتنبرگ توانست از آنجا، نخستین نسل از کتاب‌های چاپی مقرون‌به‌صرفه را تولید کند. در آن دوران، کتابفروشان آلمانی هر ساله نمایشگاه‌های کتابی را با هدف حمایت از این صنعت جدید به راه می‌انداختند. نمایشگاه کتاب فرانکفورت هم ریشه در همین سنت دارد.

تاریخچه‌ی کوتاهی از نمایشگاه کتاب فرانکفورت

نمایشگاه کتاب فرانکفورت از سال 1949 میلادی و توسط شرکت خصوصی  Frankfurter Buchmesse GmbH برگزار می‌شود. این شرکت مستقر در فرانکفورت، یکی از شرکت‌های تابعه انجمن ناشران و کتابفروشان آلمان به شمار می‌آید.

در سال 1949 و به لطف نمایشگاه کتاب فرانکفورت، حدود 205 غرفه‌‎دار آلمانی برای نخستین بار پس از جنگ جهانی دوم، دور هم گرد آمدند. همه‌ی این ناشران، یک هدف مشخص داشتند. آن هم اینکه، نخستین رویداد تجاری صنعت چاپ و نشر کتاب آلمان پس از جنگ را رقم بزنند. در آن دوره، نمایشگاه کتاب فرانکفورت در مرزهای بازار کتاب آلمان محدود شده بود. البته، ناشرین تمایل زیادی به نمایش فرهنگ و ادبیات سانسور نشده‌ی کشورهای دیگر نیز داشتند.

نکته‌ی دیگری که نباید ناگفته بماند، این است که در سال 1949، نمایشگاه کتاب فرانکفورت در دو بخش شرقی و غربی برگزار شد. یعنی یکی از شعبات نمایشگاه، در شهر فرانکفورت دایر شده بود و دیگری در آلمان شرقی و شهر لایپزیک. به هر روی، آن سال حدود 14000 بازدیدکننده به فرانکفورت آمدند و به تماشای 8500 عنوان کتاب نمایشگاه پرداختند.

مدت زیادی نگذشت که نمایشگاه کتاب فرانکفورت توانست بال‌های خود را بگشاید و نظر ناشران خارجی بیشتری را به سوی جلب کند. در سال 1951 میلادی این وسعت، نمود فیزیکی هم پیدا کرد. چرا که مدیران نمایشگاه مجبور شدند محل برگزاری رویداد را به سالنی بزرگ‌تر انتقال دهند. دو سال بعد، یعنی در سال 1953 میلادی، تعداد ناشران خارجی حاضر در نمایشگاه کتاب فرانکفورت از ناشران آلمانی آن پیشی گرفت.

ریشه‌های نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سیاست آلمان

هدف اولیه‌ی بنیانگذاران نمایشگاه فرانکفورت، کاملاً سیاسی بود. همانطور که شما هم به خوبی می‌دانید، دیکتاتوری نازی‌ها منجر به مهاجرت بسیاری از ناشران و نویسندگان آلمانی شده بود. اما پس از تغییر شرایط، ملت آلمان نیاز داشتند که دوباره به عنوان ملتی فرهنگ‌دوست و فرهنگ‌پرور خود را به جهانیان معرفی کنند. به علاوه، گردانندگان نمایشگاه امیدوار بودند که این رویداد به پلی برای بازگشتن مهاجران، ناشران و نویسندگان به سرزمین مادری‌شان تبدیل شود.

اما نمایشگاهی که در ابتدا با اهداف سیاسی تشکیل شده بود، آرام آرام توانست راه خود را به سوی زندگی روزمره‌ی مردم نیز هموار کند. در سال 1954 میلادی که مصادف بود با برگزاری پنجمین دوره‌ی جام جهانی فوتبال و قهرمانی آلمان غربی، تب فوتبال به نمایشگاه کتاب فرانکفورت هم کشیده شد.

به عنوان نمونه، کارمندان انتشارات Burda به جای پوشیدن لباس‌های رسمی، پیراهن‌ تیم ملی فوتبال آلمان را به تن می‌کردند. حالا که نام انتشارات Burda به میان آمد، بد نیست اشاره کنیم که این انتشارات، بخشی از یک هولدینگ معظم رسانه‌ای است. این هولدینگ که توسط هوبرت بوردا، ناشر میلیاردر آلمانی اداره می‌شود، بیش از 600 محصول، از جمله وب‌سایت و مجلات چاپی دارد و در بازار فرهنگی بیش از 20 کشور جهان فعالیت می‌کند.

البته، نمایشگاه کتاب فرانکفورت فقط جایی برای به نمایش گذاشتن کتاب‌های مصور با کیفیت بالا و ادبیات زیبایی‌شناسانه نبود. از اواسط دهه‌ی 1960 میلادی، می‌شد حضور کتاب‌های عامه‌پسند با جلدهای کاغذی ارزان‌قیمت را در نمایشگاه احساس کرد. فرانکفورت کم‌کم به نقطه‌‎ای مهم در حوزه‌ی تجارت بین‌المللی کتاب تبدیل می‌شد.

تاثیر تغییرات سیاسی آلمان بر نمایشگاه کتاب فرانکفورت

تغییرات، تلاطم‌ها و بحران‌های سیاسی کشور آلمان، بر وضعیت نمایشگاه کتاب فرانکفورت هم تاثیر گذاشتند. به عنوان نمونه، باید به حوادث سال 1968 میلادی اشاره کنیم. نمایشگاه کتاب فرانکفورت در این سال را به نام نمایشگاه پلیس به یاد می‌آورند.

چرا که در پی اعتراضات عمده‌ی دانشجویی، ورودی‌های نمایشگاه توسط افسران پلیس مسدود شد. عمده‌ی آن اعتراض‌ها پیرامون اهدای جایزه‌ی صلح ناشران آلمانی به لئوپولد سنگور، رئیس جمهور سنگال شکل گرفتند. البته، اعتراض به ناشران دست راستی هم بخشی از برنامه‌های نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال 1968 را مختل کرد.

در صدر لیست نویسندگان جنجال‌ساز نمایشگاه کتاب فرانکفورت هم، نام پیتر هاندکه می‌درخشد. او که برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات نیز هست، با نمایشنامه‌ی اهانت به تماشاگر وارد نمایشگاه کتاب فرانکفورت شد. این نمایشنامه، یکی از پربحت‌ترین آثار آن دوره بود. از سوی دیگر، مواضع او در قبال مناقشه‌ی بالکان، حمایتش از صرب‌ها و نظراتش در کتاب سفر به رودخانه: عدالت برای صربستان، از جمله حواشی مهم تاریخ نمایشگاه هستند.  

نمایشگاه کتاب فرانکفورت و تاثیر آن بر صنعت چاپ و نشر کتاب

حالا دیگر طیف وسیعی از ناشرین و صنایع مرتبط با رسانه و فناوری اطلاعات در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت می‌کنند. ساده‌تر بگوییم. از ناشران، صاحبین چاپخانه‌ها، نویسندگان و مترجمان گرفته، تا تصویرگران، روزنامه‌نگاران و حتی متخصصین نرم‌افزار، همگی هر ساله در این رویداد جهانی مشارکت می‌ورزند. این حضور، فرصت آشنایی، تبادل نظر و حتی همکاری با سازمان‌های همفکر از سرتاسر دنیا را فراهم می‌آورد.

در حقیقت، نمایشگاه کتاب فرانکفورت بستری ایده‌آل برای تبلیغ کتاب و خدمات مرتبط با جهان چاپ و نشر است. در اینجا هم می‌توان در مورد قوانین و مجوزهای گوناگون بحث و مشورت کرد، هم از نزدیک با مشتریان به گفتگو نشست. به علاوه، در سال‌های اخیر، بحث در مورد تاثیرات تکنولوژی بر جهان کتاب و پتانسیل‌های آن برای ایجاد تحول در این حوزه به شدت داغ شده است.

نمایشگاه کتاب فرانکفورت صحنه‌ای برای تلفیق فرهنگ و تجارت

نمایشگاه کتاب فرانکفورت در درجه‌ی اول یک رویداد تجاری به شمار می‌آید. اما لازم است اشاره کنیم که دامنه‌ی این رویداد به خرید و فروش محدود نمی‌شود. شرکت در این رویداد می‌تواند به فعالان حوزه‌ی کتاب فرصت ترکیب علایق تجاری و فرهنگی را هدیه دهد. حتی باید صادقانه اعتراف کرد که برخی از جنبه‌های فرهنگی نمایشگاه، از جنبه‌های تجاری آن پیشی گرفته‌اند.

 از میان مهم‌ترین جنبه‌های فرهنگی نمایشگاه کتاب فرانکفورت می‌توان به گالری گورمه (Gourmet Gallery) اشاره کرد. یعنی به جایی که حاضرین در نمایشگاه را با غذاهای بین‌المللی آشنا می‌کند. بازدیدکنندگان از گالری گورمه می‌توانند غذاهای مختلف را امتحان کنند و در صورت تمایل، کتاب‌ها و دستورالعمل‌های آشپزی مورد علاقه‌شان را نیز خریداری نمایند.

یکی دیگر از برجسته‌ترین جنبه‌های فرهنگی نمایشگاه، رویدادی به نام کتاب‌ها خوش‌آمد می‌گویند (Books Say Welcome) است. این رویداد ابتکاری با هدفی انسان دوستانه شکل گرفت. در جریان آن، طیف وسیعی از متون و کتاب‌ها در حوزه‌های مختلف آموزشی و فرهنگی، در اختیار پناهندگان به کشور آلمان قرار خواهد گرفت.

یکی دیگر از جذاب‌ترین جنبه‌های فرهنگی نمایشگاه فرانکفورت، بخشی به نام مهمان افتخاری است. از سال 1976 میلادی تا به امروز، هر ساله یک کشور به عنوان مهمان افتخاری نمایشگاه انتخاب می‌شود. این مهمان افتخاری می‌تواند ادبیات و فرهنگ خود را (در تمامی شاخه‌ها) برای تمامی حاضرین در نمایشگاه تبلیغ نماید.

اما برجسته‌ترین بخش یا حتی شاید بتوان گفت، روح نمایشگاه کتاب فرانکفورت، جایزه‌ی صلح ناشران و کتابفروشان آلمان است. این جایزه از سال 1950 میلادی به طور مرتب به نویسندگانی که در آثارشان به ترویج صلح و همزیستی می‌پردازند، اهدا شده است. از میان نامدارترین برندگان آن نیز می‌توان به هرمان هسه، اوکتاویو پاز، ماریو بارگاس یوسا، یاشار کمال و اورهان پاموک اشاره کرد.

نمایشگاه کتاب فرانکفورت – 2021 در یک نگاه

در سال 2021 میلادی، 73500 نفر از 80 کشور جهان، از سایت نمایشگاه کتاب فرانکفورت بازدید کردند. بازدیدکنندگان تجاری نمایشگاه، 36 هزار نفر از 105 کشور بودند. 37500 نفر از علاقمندان جهان ادبیات، از 85 کشور نیز به نمایشگاه مراجعه کردند. شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که بیش از 2000 ایونت (رویداد) تجاری – فرهنگی در هفتاد و دومین دوره‌ی نمایشگاه، برگزار گردید.

مهمان افتخاری سال 2021 نمایشگاه، کانادا بود. این کشور توانست بیش از 400 عنوان کتاب را که توسط 165 ناشر و موسسه‌ی انتشاراتی چاپ شده بودند، به بازدیدکنندگان نمایشگاه عرضه دارد. 58 نویسنده و تصویرگر کانادایی، هیئت فرهنگی این کشور را تشکیل داده بودند! این هیئت توانستند برنامه‌ی دیجیتالی گسترده‌ی خود با هدف معرفی صنعت کتاب کانادا را با موفقیت به اجرا دربیاورند.

اما یکی از جذاب‌ترین بخش‌های نمایشگاه سال 2021، یک مسترکلاس آنلاین بود. در آن، سخنرانانی از سراسر جهان به بررسی وضعیت صنعت چاپ و نشر کتاب می‌پرداختند. به علاوه، نقش قهرمانان پنهان و پشت‌صحنه‌ی این حوزه و کاربران نیز مورد بحث قرار گرفت.

هفتاد و سومین دوره‌ی نمایشگاه کتاب فرانکفورت

امسال، از 19 تا 23 اکتبر، درهای نمایشگاه کتاب فرانکفورت به روی علاقمندان باز خواهد شد. براساس آنچه که در سایت رسمی این رویداد نوشته شده است، تمرکز اصلی نمایشگاه بر روی مفهوم ترجمه خواهد بود. یعنی، تلاش می‌شود که موضوع ترجمه با تمام غنای آن، زیر ذره‌بین قرار گیرد. گردانندگان امسال نمایشگاه اعتقاد دارند که ایده‌ها، مضامین و متون باید بارها و بارها ترجمه شوند.

چرا که هر ترجمه، خواهد توانست راهی جدید را  به سوی زبانی جدید و فرهنگی تازه باز کند. و تنها در این صورت است که تبادل واقعی بین حباب مرزها و فرهنگ‌ها رخ خواهد داد.

مهمان افتخاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال 2022، اسپانیاست. به این ترتیب، فرانکفورت قرار است به صحنه‌ای برای نمایش ادبیات و فرهنگ غنی اسپانیایی تبدیل شود. در 73مین دوره‌ی نمایشگاه کتاب فرانکفورت، از داستان‌ها تا شعرها، از کتاب‌های کودکان تا کمیک‌ها، از مقالات ادبی و فرهنگی تا کتاب‌های صوتی و حتی چیزهایی بیشتر از فرهنگ اسپانیا را می‌توان به هر سه زبان رایج در این کشور، یعنی کاتالانی، گالیسیایی و باسکی پیدا کرد.

تاثیرات پاندمی ویروس کرونا بر نمایشگاه کتاب فرانکفورت

امسال، تنها با ارائه‌ی برگه‌ی واکسیناسیون کرونا یا تست منفی می‌توان وارد نمایشگاه کتاب فرانکفورت شد. با این حال، ارائه‌ی مدارک شناسایی معتبر یکی از الزامات ورود به محل برگزاری رویداد است. از سوی دیگر، مطابق با آخرین دستورالعمل‌هایی که به ناشرین ابلاغ شده است، رعایت فاصله‌ احتماعی 1.5 متری و پوشیدن ماسک، الزامی است. برقراری تماس‌های فیزیکی‌ای همچون دست دادن و در آغوش کشیدن نیز، تا این لحظه ممنوع است.