شاهنامه خواندن را از کجا شروع کنیم؟
تعداد کتابهای خوب درباره شاهنامه اصلاً کم نیست و همین انتخاب تنها چند کتاب برای آشنایی بیشتر با شاهنامه را دشوارتر میکند. در این یادداشت برای معرفی بهتر کتابها به چهار دسته تقسیم شدهاند: درباره فردوسی و شاهنامه، گزیدههای شاهنامه، برگردان شاهنامه به نثر و تکداستانهای شاهنامه. در هر بخش یک یا دو کتابی که ماندگارتر بودهاند و پربارتر به خواننده معرفی شدهاند.
تعداد کتابهای خوب درباره شاهنامه اصلاً کم نیست و همین انتخاب تنها چند کتاب برای آشنایی بیشتر با شاهنامه را دشوارتر میکند. در این یادداشت برای معرفی بهتر کتابها به چهار دسته تقسیم شدهاند: درباره فردوسی و شاهنامه، گزیدههای شاهنامه، برگردان شاهنامه به نثر و تکداستانهای شاهنامه. در هر بخش یک یا دو کتابی که ماندگارتر بودهاند و پربارتر به خواننده معرفی شدهاند.
چه تعداد کتابهای خوب خیلی کم باشد چه خیلی زیاد، انتخاب چند کتاب برای یادداشتی مختصر سخت میشود. دشواری کار ما، خوشبختانه، از نوع دوم است. حتی اگر کتابهای تخصصی را کنار بگذاریم و از تصحیح متن و حکایت چاپها و نسخهها هم بگذریم، باز هم تعداد خواندنیها دربارهی شاهنامه کم نیست. کتابهایی را که برای ورود به دنیای شاهنامه پیشنهاد میکنیم به چهار دسته تقسیم کردهایم.
دربارهی فردوسی و شاهنامه
فایدهی ایندسته از کتابها آشنایی با زندگی و زمانهی فردوسی و نقش او در تکوین حماسهی ملی است، اینکه پیشینیان او کار را تا کجا رساندهاند و فردوسی دقیقاً چهکار کرده؛ داستانهای شاهنامه را از چه منابعی گرفته و خودش چه چیزهایی به آنها افزوده و چه تأثیری بر حماسهسرایان و اصولاً شاعران بعد از خودش گذاشته است.
دربارهی فردوسی و کتابش، نسل به نسل، مطالبی به ذهن فارسیزبانان رسوب کرده که خیلی از آنها خلاف واقعیت است. این کتابها برخی از باورهای غلط را هم اصلاح میکنند. کتاب فردوسی و شعر او، نوشتهی مجتبی مینوی (انتشارات توس)، گرچه بیش از ۵۰ سال از نگارشش گذشته، هنوز از خواندنیترین کتابهای مختصرومفید در این زمینه است.
برخی تعبیراتش قدری کهنه است، اما مینوی درمجموع از استادان سادهنویس نسل خودش بوده و قلمش صریح و موجز و شیرین است. در این کتاب ۲۴۵صفحهای، مینوی کوشیده است اطلاعات را در درجهی اول از خود شاهنامه و، در درجهی دوم، قدیمیترین و معتبرترین منابع استخراج کند و با نقد و تحلیل آنها تصویر درستتری از فردوسی برای خواننده بسازد.
۱۰۰ صفحهی آخر کتاب، با عنوان «نخبهای از شاهنامه»، هم گزیدهای از بیتهای پیوستهی چند داستان مهم شاهنامه است. حروفچینی و صفحهآرایی قدیمی کتاب هم چشمنواز و پاکیزه است، حتی بهتر از برخی کتابهای امروزی، و این خواندنش را دلپذیرتر میکند.
فردوسی و شاهنامهی دکتر منوچهر مرتضوی (انتشارات توس) هم کتاب مختصر و مفید دیگری است که مطالبش قدری تخصصیتر و البته بهروزتر از کتاب استاد مینوی است. کتاب خواندنیِ دیگری، مفصلتر از این دو، هم هست: فردوسی، نوشتهی دکتر محمدامین ریاحی (انتشارات سخن)، حاصل یکعمر تحقیق شاهنامهشناسی برجسته و تیزبین و خوشقلم. مرتضوی و ریاحی هم بارها شاهنامه را خوانده و اطلاعات دربارهی فردوسی را از متن آن استخراج کردهاند. با این سه کتاب، فوایدی که نوشتیم، تاحدود زیادی، حاصل میشود.
گزیدههای شاهنامه
حتی اگر مشکلی در فهمیدن بیتهای شاهنامه نداشته باشیم، خواندن بیش از پنجاههزار بیت (یعنی بیش از دوبرابر کل شش دفتر مثنوی مولانا) کار همهکس نیست. دستکم از قرن ششم، یعنی ۹۰۰ سال پیش، رسم بوده است منتخبهای کوچک و بزرگی از بیتهای شاهنامه فراهم کنند تا خواننده، علاوهبر چکیدهی داستانها، با مهمترین اندیشهها و بلندترین مفاهیمی هم که در این کتاب عرضه شده آشنا بشود.
از میان این گزیدهها دفتر خسروان دکتر سجاد آیدنلو (انتشارات سخن) را پیشنهاد میکنیم، کتابی در بیش از هزار صفحه که در آن سرتاسر شاهنامه در حدود ۹هزار بیت (تقریباً یکششم) خلاصه شده است. آیدنلو، بهرغم جوانی، از بزرگترین شاهنامهپژوهان روزگار ماست. بیست سالی هست که بهطور تخصصی دربارهی همین کتاب میخواند و مینویسد. منابع و روش تحقیق را خوب میشناسد. از بیش از هزار کتاب و مقالهی فارسی و انگلیسی بهره برده و متن #شاهنامهشاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی، حماسهای منظوم، بر حسب دست نوشتههای موجود دربرگیرنده نزدیک به ۵۰٬۰۰۰ بیت تا نزدیک به ۶۱٬۰۰۰ بیت و یکی از بزرگترین و برجستهترین سرودههای حماسی جهان است که سرایش آن دستآوردِ دستکم سی سال کارِ پیوستهٔ این سخنسرای نامدار ایرانی است. را هم براساس چاپ دکتر خالقی مطلق به دست داده است.
مقدمهی دفتر خسروان (در بیش از ۳۰۰ صفحه) خودش در حکم کتاب سودمندی برای آشنایی با شاهنامه است، حاوی دقیقترین و روزآمدترین اطلاعات دربارهی زندگی و شعر فردوسی.
آیدنلو در مقدمهاش راجع به خیلی از باورهای غلط دربارهی شاهنامه (مثلاً این باور غلط که در شاهنامه واژههای عربی وجود ندارد) بهخوبی توضیح داده است، مثلاً مشهورترین بیتهای الحاقی شاهنامه را فهرست کرده، بیتهایی که سرودهی فردوسی نیست ولی معروفتر از خیلی بیتهای اوست (مثل «چو ایران نباشد تن من مباد…» و خیلی از بیتهای زنستیزانه و عربستیزانهای که در حافظه داریم). توضیحات آخر کتاب، در شرح دشواریهای متن و توضیح نکتههای تاریخی و ادبی و اساطیری، هم مختصرومفید است.
خوانندهی دفتر خسروان با متنی صحیح و دقیق از شاهنامه مواجه میشود و یاد میگیرد آن را درست بخوانَد. اطلاعات خوبی از حماسهی ملی ایرانیان بهدست میآورد و با مهمترین منابع و تحقیقات دربارهی شاهنامه و فردوسی هم آشنا میشود، یک دورهی جذاب شاهنامهخوانی برای مبتدیان تا متخصصان.
از میان گزیدههای مختصرتر، کتاب شاهنامهی فردوسی (از مجموعهی تاریخ و ادبیات ایران) نوشتهی دکتر محمد دهقانی (نشر نی) را پیشنهاد میکنیم، کتابی تقریباً ۴۵۰صفحهای که یکسومش شامل مقدمهای در شناخت فردوسی و شاهنامه است و مابقی شامل گزیدهای از آغاز تا پایان آن. نگاه دکتر دهقانی به داستانهای شاهنامه هم، مثل اغلب تحلیلهایش از متون گوناگون ادبی، خالی از تازگی و جذابیت نیست. قلمش هم روان و پرکشش است.
برگردان شاهنامه به نثر
گذشته از ظرافتهای ادبی، از جنبهی داستانی شاهنامه هم نباید غافل بود. هر ایرانی تحصیلکردهای خوب است که دستکم مهمترین و معروفترین داستانهای شاهنامه را بشناسد؛ با شخصیتهای اصلی آشنا باشد و بداند هرکدام چه نسبتی با دیگری دارند.
کسانی که ترجیح میدهند داستانهای شاهنامه را به نثر روان امروزی بخوانند، و از کلیات ماجراها سر دربیاورند، باید بهسراغ برگردانهای متن کامل شاهنامه به نثر بروند که تعدادشان کم نیست. برگردان روایتگونهی شاهنامهی فردوسی به نثر، نوشتهی دکتر سید محمد دبیرسیاقی (نشر قطره)، از بهترین و پرفروشترین نمونههای این نوع کتابهاست.
دبیرسیاقی از ادیبان برجستهای بود که شاهنامه را خوب میشناخت و چند کتاب دیگر هم دربارهی فردوسی و شعرش نوشته یا تصحیح کرده بود. در برگرداندن شاهنامه به نثر هم از مبتکران بود، نه مقلدان. در برگردان روایتگونهی شاهنامهی فردوسی به نثر، از آغاز تا پایانِ این کتاب سترگ، حتی بخشهای غیرداستانی، به نثری پخته و ساده گزارش و روایت شده است.
از تازهترین نمونههای این نوع کتابها هم دفتر دانایی و داد است، نوشتهی دکتر میرجلالالدین کزازی (انتشارات معین) با زبان خاص ایشان که شاید برای عموم مخاطبان سنگین باشد ولی علاقهمندان شیوهی گفتار و نوشتارشان از این کتاب هم بهره خواهند برد.
دربارهی تکداستانهای شاهنامه
از میان داستانهای شاهنامه، دربارهی دو داستان «رستم و سهراب» و «رستم و اسفندیار» بیش از بقیه نوشتهاند. تعداد گزیدهها و بازنویسیها و چاپهای مستقل متن این دو داستان هم کم نیست. غیر از جذابیت دو داستان، درسی بودنِ متن آنها (برای دانشجویان ادبیات فارسی) هم البته در این فراوانی مؤثر است.
«رستم و اسفندیار»، از بسیاری جهات، جزو جذابترین و خاصترین داستانهای شاهنامه است، شاید تنها تراژدیِ تماموکمال در کتاب فردوسی، نبرد کهنه و نو، تقدیر و تدبیر، نیکنامی و نفرینشدگی، داستانی پُر از بیتهای بدیع و بلند و بهیادماندنی. حدود ۶۰ سال پیش، شاهرخ مسکوب با بهرهگیری از ظرفیتهای این داستان، بهمدد نگاه نکتهیاب و نثر خاص و کمنظیرش، کتاب کوچکی نوشت با عنوان مقدمهای بر رستم و اسفندیار.
مسکوب بهخوبی شخصیتها و وقایع داستان را شناسانده و تحلیل و تفسیر کرده است. کتاب از بدو انتشار (۱۳۴۲) با استقبال متخصصان و عموم خوانندگان مواجه بوده و بارها تجدیدچاپ شده است، نمونهای دلپذیر از آنچه امروزیان «جُستار» مینامند، سالها پیش از رواج اینگونه نوشتهها، و هنوز تازه و آموزنده. کتاب را این سالها انتشارات علمی و فرهنگی منتشر میکند. مسکوب بعدها کتابی هم دربارهی سیاوش نوشت، با عنوان سوگ سیاوش: درمرگ و رستاخیز (انتشارات خوارزمی).
دربارهی داستان رستم و اسفندیار، دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن هم کتابی دارد با عنوان داستان داستانها (شرکت سهامی انتشار). در پایان هر دو کتاب، متن کامل داستان رستم و اسفندیار هم آمده است، کتابهایی خواندنی که خواننده را نهفقط با این داستان که با دنیای شاهنامه و ارزشهایش آشناتر میکنند.
با آرزوی تندرستی برای دکتر اسلامی ندوشن، سخن را با سطرهایی از مقدمهی ایشان بر چاپهای اخیر داستان داستانها به پایان میبریم:
«شاهنامه کتابی است که آدمی را در همان شرایط خاکی خود به بالاترین مرتبهی انسانی فرا میخوانَد، و هیچ چندوچونی از زندگی نیست از نوع: جوانی و پیری، زنی و مردی، خوشبختی و بدبختی، مهر و کینه، دانائی و نادانی، که در آن جای شایستهای نیافته باشد. کتاب بشریّت است، و بهویژه کتاب ایران، که ایرانی آن را بر بالین خود داشته است، برای آنکه بیگاه خوابش نبرَد، و اگر زمانی برد، باری، خوابهای آشفته نبیند.»
شاهنامه خواندن را از کجا شروع کنیم؟
کتاب های بکار رفته در این مقاله
برگردان روایت گونه شاهنامه فردوسی به نثر
نویسنده: محمد دبیر سیاقی
ناشر: قطره
نوبت چاپ: ۲۰
سال چاپ: ۱۴۰۰
تعداد صفحات: ۵۵۲
شابک: ۹۷۸۹۶۴۳۴۱۱۲۲۰
برای یاری در حمایت از کتابفروشیهای محلی این گزینه را انتخاب کنید.
موسسه گسترش فرهنگ و مطالعاتبرای تهیه سریع کتاب از کتابفروشیهای آنلاین این گزینه را انتخاب کنید.
30book انتشارات آگاه بزودی بزودی بزودی بزودی
12 دیدگاه در “شاهنامه خواندن را از کجا شروع کنیم؟”
تشکر می کنم ازمتن زیباومفیدی که درباره شاهنامه خوانی نوشتید
کتابهای خوبی معرفی کردین
برای من که بیست سال پیش فارغ التحصیل شدم انگیزه ای دوباره برای خواندن کتابهای نداشته و نخوانده شد.
ممنونم
درود. برای فهم علمی و منطقی شاهنامه باید سراغ گفتارها و نوشتارهای دکتر محمد رسولی رفت. به گمان بنده ی کمترین؛ که در خودم مطالعه آثار بزرگان راجع به شاهنامه را دیده و خوانده ام,ایشان (دکتر رسولی)شاهنامه شناسی است که رویکرد علمی دانشگاهی و حقوقی سیاسی درستی به شاهنامه دارند. دست کم مطالعه ی کتاب “نگاهی نو به شاهنامه” ی ایشان واجب است.
ممنون از معرفی این کتاب
درود. برای فهم علمی و منطقی شاهنامه باید سراغ گفتارها و نوشتارهای دکتر محمد رسولی رفت. به گمان بنده ی کمترین؛ که در خودم مطالعه آثار بزرگان راجع به شاهنامه را دیده و خوانده ام,ایشان رویکرد علمی دانشگاهی و حقوقی سیاسی درستی به شاهنامه دارند. دست کم مطالعه ی کتاب نگاهی نو به شاهنامه ی ایشان واجب است.
آموزش از شاهنامه
سپاسگزارم از توجهتان. بله، کتاب دکتر دبیرسیاقی شامل برگردان سرتاسر متن شاهنامه به نثری روان و خوشخوان است در تقریباً ۵۵۰ صفحه. کتاب خانم مهرآبادی هم شامل برگردان متن کامل شاهنامه «به پارسی سره» است (درحالیکه خود فردوسی در سرودن شاهنامه از کاربرد واژههای عربی و ترکی، در حد متعارف، پرهیز نکرده است). این است که خواندنش آسان نیست، چون واژههای ناآشنایی دارد که نویسنده مجبور شده آنها را هم در پانوشتها معنی کند. کتاب خانم مهرآبادی سهجلدی است و حجمش تقریباً پنج برابر کتاب دبیرسیاقی (یعنی حدود ۲۷۰۰ صفحه)، چون توضیحات تکمیلی زیادی در پانوشتهایش آورده و بیتها را هم مفصلتر از دبیرسیاقی گزارش کردهاند.
سلام و تشکر از شما
میخواستم بدونم ایا کتاب دکتر سیاقی متن کامل شاهنامه هست؟
و کتاب متن کامل شاهنامه اثر مهرابادی چطور؟
سلام. استاد ما، دکتر محمد رسولی (شاهنامه شناس) برای فهم آسان شاهنامه، کتاب های نگاهی نو به شاهنامه، گفتارهای شاهنامه و مقالات شاهنامه را هم نوشته اند.
دست مریزاد. بی نظیر بود.
ممنون از توجهتون
بعد از سلام و عرض ادب
جناب فرهادي دست مريزاد. لذت بردم. به ويژه طرز يادكردن شما از بزرگانِ ادب فارسي آموزنده است.
شاد و تندرست باشيد.
خوشحالیم که از مطلب لذت بردید