صدور فرمان مشروطیت در ایران، به دنبال زنجیره‌ای از بست‌نشینی‌ها و اعتصابات گسترده روحانیت، ‌تجار، منورالفکرها و با همراهی «عوام» به فرجام رسید. شکل‌گیری نظام مشروطه و تدوین قانون اساسی که طی آن، پادشاه ایران و دربارش قدرتی محدود به قانون داشته باشند و پارلمانی متشکل از اصناف مختلف جامعه و دولت برآمده از آن،‌ امور «ممالک محروسه» را پیش برند، پنجاه سال قبل و بعد از خودش رویایی بیش نمی‌نمود. 

  تاریخی شدن پدیده‌ها و تعلق‌شان به حوزه شناختی «تاریخ»، مرز مشخصی ندارد و همواره محل مناقشه بوده است. این که تحولات را بعد از چه مدت می‌توان متعلق به گذشته و تاریخ دانست، بنا به روایت، پارادایم و ایدئولوژی ناظران و اهالی فن پاسخ‌های گوناگون دارد. با این حال، تقریباً هیچکس شکی ندارد که حوادث تاریخی بنا به درجه اهمیت‌شان، بنا به پیچیدگی مفهوم زمان، بخشی از گذشته، حال و آینده تک‌تک کسانی‌ هستند که به نحوی با تشعشعات تحولات و حوادث در تماس هستند. گاه بروز حادثه‌ای در ایران سه‌هزار سال پیش، بر تحول و حادثه‌ای دیگر در فردای نیامده ساکنان این سرزمین و سرنوشت جمعی‌شان اثر می‌گذارد و گاه به نحوی شگفت‌آور، هیچ نشانه‌ای از تحولاتی که بیست سال پیش در گوشه‌ای از این خاک رخ داده‌ و بر تک‌تک ساکنینش تاثیر گذاشته، در اکنون‌مان نمی‌یابیم. این اما درباره مشروطه صدق نمی‌کند. کمتر کسی می‌تواند تاثیر «فرمان مشروطیت» و تحولات «مشروطه» را بر تک‌تک تحولات سیاسی بزرگ یک‌صد سال اخیر ایران انکار کند. اگر به سیاق اهالی «پست‌مدرنیته»، تفسیر تاریخی را گشودن فضای مشترکی میان اکنون و گذشته درک کنیم، روایت مشروطه خواه‌ناخواه پیوند عمیقی با جایگاه و موضع جریانات فکری مختلف امروز برقرار می‌کند. هم‌چنان‌که این ماه سرنوشت‌سازِ مرداد، روزی دیگر نیز دارد که هنوز محل مناقشه و گره‌گاه و تقاطع جریانات مختلف فکری و گفتمانی و سیاسی ایران است.

با در نظر گرفتن این ملاحظه، در این مجال در پی آنیم که تا نمونه‌های تاثیرگذار روایات جامعه‌شناسانه و یا واقعه‌نگارانه ‌حول انقلاب مشروطه را مرور کنیم. این روایات در چهار دسته‌ی کلی برحسب دوره زمانی و زاویه دید تقسیم شده‌اند:

روایات نسل اول و تجددخواهانی که با نگاهی حماسی دست به واقعه‌نگاری زده‌اند:

 روایات نسل اول: واقعه‌نگاری حماسه تجدد

روایات دوره پهلوی دوم، اولین نگاه‌های دانشگاهی و دوران هژمونی خوانش‌های مارکسیستی:

روایت‌های دوره پهلوی: از رومی روم تا زنگی زنگ

روایات بعد از انقلاب اسلامی و زدودن زنگار از تاریخ:

روایت‌های بعد از انقلاب اسلامی: در آستانه‌ی غبارآلود گذشته

و سرانجام روایات پژوهشگران و آکادمیسین‌های غربی:

روایت‌های آکادمیسین‌های غربی