درخشش ابدی یک سرزمین

ادبیات نجات‌دهنده است

چگونه سوریه در جدال بین قوم‌گرایی مذهبی و فرهنگی که سال‌ها در اشتراک مساعی نویسندگان و روشنفکران عرب از خاستگاه‌های مذهبی و قومی مختلف برای حفظ هویت یکپارچه بود، در نهایت از هم پاشید؟

تقسیمات جغرافیایی و سیاسی و خط‌کشی‌های مرزی که در سال‌های پس از جنگ جهانی اول ایجاد شد، نه تنها منجر به تقسیم سرزمین‌ها به کشورهای جدید، بلکه باعث قطع ارتباطات فرهنگی و تاریخی میان مردمان این سرزمین‌ها و حتا ایران شد که از دیرباز تاریخ سرزمین مشترک این کشورها بود، در نهایت جنگ داخلی سوریه باعث ایجاد تنش از سیاست سهم‌خواهی میان اقوام متکثر سوریه و حتا فراتر از آن در منطقه‌ی شامات شد. شامات، سرزمینی که امروز شامل سوریه، لبنان، فلسطین، اردن و بخش‌هایی از ترکیه و عراق است، همواره چهارراه تمدن‌ها و ادیان بوده است. این منطقه، از دوران فینیقی‌ها تا به امروز، به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خود، محل همزیستی اقوام و مذاهب مختلف بوده است.

از فینیقی‌های دریانورد و آرامیان گرفته تا یونانیان و رومیان که با سودای کشورگشایی به مرکز ایران‌زمین بخشی از فرهنگ خود را در گذار از این منطقه بر جای می گذاشتند، هر دوره‌ای فرهنگ و باورهای تازه‌ای را به شامات آورد.

زبان، فرهنگ و هنر در تمام این سال‌ها و فراز و نشیب‌های جنگ، تنها ریسمان برای چنگ زدن و از هم نپاشیدن سرزمینی شد که بیش از هزاران سال است که تمدنی گوناگون اما یکپارچه را در خود حفظ کرده است و نشان داده در نهایت ادبیات می‌تواند نجات‌دهنده باشد، زیرا در تاریک‌ترین لحظات تاریخی، هویت را حفظ کرده، امید را زنده نگه داشته و امکان گفت‌وگو و درک متقابل را فراهم آورده است. ادبیات، برخلاف سیاست و ایدئولوژی، قادر است انسان‌ها را از مرزهای جغرافیایی و قومی عبور دهد و به نقاط مشترکشان برسد.

این منطقه همچنان از لحاظ فرهنگی و مذهبی بسیار متنوع و پیچیده باقی مانده است و همیشه میدان برخورد ایده‌ها، فرهنگ‌ها و گاهی منازعات مذهبی بوده است. اما در عین حال، سنت‌های مشترک، زبان و پیوندهای تاریخی، شامات را به یکی از پویاترین و تأثیرگذارترین مناطق فرهنگی در تاریخ جهان به لحاظ تنوع آثار نویسندگان، شاعران، هنرمندان و روشنفکران تبدیل کرده است.

یکی از نویسندگان این منطقه‌ی فرهنگی، سنان آنطون نویسنده‌ی عراقی است که گرچه هزاران کیلومتر دورتر از سرزمینش زندگی می‌کند اما مفهوم وطن در ذهن او استمرار یافته. در ادامه درباره‌ی او و آثارش بخوانید. 

در بغداد دنبال شخصیت‌های رمان‌های قبلی‌ام می‌گردم نویسنده عراقی بودن و دور از وطن زندگی کردن یعنی چه؟ آدم‌های رمان‌های سنان آنطون، از دل خیابان‌های بغداد می‌آیند. در میان خیابان‌های درگیر با خشونت و اشغال و انفجار و فرقه‌گرایی. این آدم‌ها از دل نویسنده می‌آیند. نویسنده‌ای که هزاران کیلومتر دورتر زندگی می‌کند و اما شخصیت‌های عراقی رمان‌هایش درونش زنده‌اند. محمد حزبایی روزنامه‌نگار و مترجم ادبیات عرب در ابتدای این متن سنان آنطون را معرفی کرده است و در ادامه نوشته‌ای از او را درباره سومین باری که بعد از مهاجرت به بغداد بازگشته ترجمه کرده است. آنطون از قول بورخس نوشته کتاب استمرار حافظه و خیال است. می‌توان اضافه کرد وطن هم در ذهن نویسنده استمرار پیدا می‌کند.

در نهایت جامعه‌ی این منطقه به ترکیبی از اقوام و ادیان امروزی رسید که در سوریه [مرکز ثقل این منطقه] با استبداد و عدم انعطاف حکومت اسد پدر و پسر، و سایه‌ی تاریک ابرقدرت جهانی و خط‌کشی‌های تعمدانه‌ی استعمارگرانه اقوام، فرهنگ غنی آن را رودرروی هم قرار دهد، از هیولای زشت و بی‌ریشه‌ی داعش تا آتش جنگ‌های ویرانگر و در نهایت رانده شدن اجباری روشنفکران و نویسندگان تاثیرگذار اقوام مختلف و رودرروی هم قرار گرفتن اقوامی بدون کشور و ملیت مشترک، که زمانی تمدنی عظیم را شکل داده بودند: 

آشوری‌‌ها: قومی کهن که سوریه نام خود را وامدار این قوم است

عرب‌ها: اکثریت ساکنان شامات (مسلمانان سنی، شیعه، مسیحیان)

کردها: عمدتاً در شمال سوریه و لبنان

ارامنه: اقلیت مهم در لبنان و سوریه

دروزها: در لبنان، سوریه و اسرائیل

علویان: گروه مذهبی تأثیرگذار در سوریه

مسیحیان: مارونی، کاتولیک، ارتدوکس، پروتستان

یهودیان: جمعیت کوچکی در سوریه، لبنان و اسرائیل

از هیولای زشت و بی‌ریشه‌ی داعش در این منطقه گفتیم. نگاهی کنیم به کتاب «آخرین دختر» و تجربه‌ی نادیا مراد، یکی از قربانیان این وحشی‌گری دهشتناک.

نادیا، آخرین دختر نادیا مراد در «آخرین دختر» داستان یک نسل‌کشی را روایت می‌کند. همه‌ی لعضای خانواده‌ی او طی یک روز توسط داعش دستگیر شدند، مردان در مقابل گلوله قرار گرفتند و زنان با اتوبوس به بازار خریدوفروش برده‌های جنسی داعش فرستاده شدند. مراد پس از هفته‌ها در معرض خشونت بودن، با شجاعت محض و قدرت اراده‌ای که داشت از آنجا گریخت و پس از آن، وقت خود را صرف افزایش آگاهی در مورد این جنایت ادامه‌دار، کرد.

آخرین دختر نادیا مراد به عنوان یک زن ایزدی در چنگ داعش اسیر بود و به خاطر دین و مذهبش تحت شکنجه و آزار جنسی فراوان قرار گرفت. او اثرش را با روایت دزدی‌های کوچکی که در اطراف روستایشان در سال 2014 رخ می‌دهد، آغاز می‌کند. بعد مردان داعش سر می‌رسند و هرکسی را که برجا مانده قتل‌عام می‌کنند و دخترکان و زنان را به عنوان «سبایا» یا برده‌های جنسی همراه خود می‌برند.

سابقه‌ی قومی و قبیله‌ای در سوریه تبدیل به شمشیر دو لبه‌ شد و تاثیر زیادی بر تحولات و پیچیدگی جنگ داخلی سوریه گذاشت.  یک ملت به‌طور عمده شامل افرادی است که دارای هویت فرهنگی، زبانی، دینی، و تاریخی مشترک هستند. در بسیاری از موارد، ملت به‌واسطه‌ی احساس تعلق به یک گروه فرهنگی یا قومیتی مشترک شکل می‌گیرد.

ناسیونالیسم (ملی‌گرایی) یکی از مفاهیم کلیدی برای ایجاد حس تعلق به ملت است. مردم یک ملت اغلب برای حفظ هویت، فرهنگ و زبان خود تلاش می‌کنند. و دقیقا همینجاست که ادبیات ناسیونالیسم عربی به عنوان یک جنبش فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در پاسخ به تجربیات تاریخی و چالش‌های هویتی شکل گرفت اما عدم ساختار  دولت-ملت واحد در سوریه، باعث شد ملی گرایی صرفا ایدئولوژیک، ضد اسرائیلی و ضد امپریالیسمی باقی بماند.

با این همه خاورمیانه بخشی از تمدن بزرگ و سرزمینی پهناور است که طی هزاران سال هویت و فرهنگ خود را حفظ کرده است و تاثیرپذیری تاریخی و فرهنگی اقوام متنوع آن بر هم در زبان، ادبیات، عرفان و هنر و اندیشه کتمان‌ناپذیر است. به دلیل مجاورت تاریخی و فرهنگی با فارسی‌زبانان، از تمدن ایران تأثیرات عمیقی گرفته است. این تأثیرات نه‌تنها در زبان، ادبیات و عرفان بلکه در سیاست، هنر و اندیشه نیز دیده می‌شود.

دو کتاب «شهر موسیقی‌دان‌های سپید»، «مادربزرگ من» و «شارون و مادرشوهرم» بازتاب زیست در این منطقه و تاثیرپذیری فرهنگی هستند. علیرضا آقایی‌راد، گیتی صفرزاده و نگین بنی‌عامریان درباره‌ی این سه کتاب نوشته‌اند.

در تمجید هنر «شهر موسیقی‌دان‌های سپید»، بازتاب زیست خاورمیانه‌ای است. داستان آدم‌هایی است که در میان جنگ، تبعیض، دیکتاتوری فاشیستی و ارعاب به دنیا می‌آیند، زندگی می‌کنند و می‌میرند. داستان از این کل به یک جزء تازه می‌رسد و در میانه‌ی آدم‌هایی که یا از سر ترس جان یا استیصال و یا حفظ منافع در برابر این شرایط منفعلانه سکوت کرده‌اند، به سراغ آن‌هایی می‌رود که از هر راه و به هر شیوه‌ای در تلاشند تا انسانیت خود را از دست ندهند.

مادربزرگ من ما فکر می‌کنیم اگر آدمی بخشی از زندگی‌اش با یک نام و زبان و هویت زندگی کند و مابقی عمرش را با نام و هویت و زبان دیگری، احتمالا با یک داستان فانتزی و تخیلی روبه‌رو هستیم اما گاهی تاریخ چنین موقعیتی را واقعی فراهم می کند، البته به شکلی سنگدلانه و خونبار. مادربزرگ من داستان چنین آدمی است، زنی که هرانوش زاده شد و سحر از دنیا رفت، کودکی‌اش به کلیسا می‌رفت و جوانی‌اش به مسجد، اولین کلمات زندگی‌اش را به ارمنی گفت و آخرینش را به ترکی.

در دوران‌های مختلف، شامات به‌دلیل استعمار و نفوذ غربی دچار گسست‌های فرهنگی شده است. اما پیوند تاریخی آن با ایران‌زمین، به‌خصوص در قالب شعر، داستان و موسیقی، همیشه عاملی برای حفظ انسجام فرهنگی بوده است.

امین معلوف در رمان صخره‌ی تانیوس، تاریخ و فرهنگ مشرق‌زمین را با روایتی که به اسطوره‌های ایران‌زمین شباهت دارد، تعریف می‌کند. او معتقد است که پیوندهای فرهنگی ایران و شامات فراتر از مرزهای سیاسی و مذهبی هستند.

اگر ایران بتواند در سطح منطقه‌ای، نقش فرهنگی و تمدنی خود را ایفا کند، شامات می‌تواند از این قدرت نرم بهره ببرد. در حوزه‌ی فرهنگی: تبادلات بیشتر میان نویسندگان، شاعران و هنرمندان دو منطقه می‌تواند موجب احیای هویت مشترک و مقابله با تفرقه‌ی فرهنگی ناشی از نفوذ خارجی شود.

مطلب آنی خاچکیان را درباره‌ی کتاب «داستان سمرقند» نوشته‌ی امین معلوف را در لینک زیر بخوانید.

آیا خیام سوار تایتانیک بوده؟ کتاب داستان سمرقند در دو بخش کاملا مجزا نوشته شده است که با فاصله تقریبی یک هزاره اتفاق می‌افتند. در یک سو در زمان سامانیان و سلجوقیان همراه با خیام، خواجه نظام الملک و حسن صباح سیر می‌کنیم و در سوی دیگر با ماجرای مشروطه و چهره‌های آشنای آن دوره سروکار داریم و در انتها سر از مهمترین رویداد غرب یا شاید مهمترین شکست غرب، غرق شدن کشتی تایتانیک درمی‌آوریم، فروپاشی سمبولیک مهمترین دستاورد مدرنیته.

وینش پیش‌تر پرونده‌ای را در رابطه با این نویسنده‌ی کرد منتشر کرده است که در ادامه می‌بینید.

 

بختیار علی، نویسنده‌ای که کلماتش پرواز می‌کنند بختیار علی نویسنده‌ی کُرد عراقی، زاده‌ی دهه شصت میلادی است، دهه‌ای که عراق حمام خون شد. در ابتدا شاعر بود و مجله‌ای ادبی منتشر می‌کرد. فشارهای سیاسی او را ناچار به مهاجرت کرد و در طول سال‌های مهاجرت رمان‌هایی نوشت که با زبانی تمثیلی و سبکی نزدیک به رئالیسم جادویی به وضعیت انسان به طور عام و انسان خاورمیانه‌ای و کرد به طور خاص می‌اندیشند. بختیار علی امروزه پرخواننده‌ترین نویسنده‌ی زبان کردی است.

دو شعر از او را با ترجمه‌ی سعید جهانپولاد در لینک زیر بخوانید.

نزار قبانی یکی از بزرگ‌ترین شاعران عرب بود که اشعارش ترکیبی از عشق، سیاست و انقلاب را دربرمی‌گیرد.

اشعار سیاسی او، به‌ویژه پس از شکست کشورهای عربی در جنگ ۱۹۶۷، به نماد خشم و ناامیدی یک نسل تبدیل شد. شعر هوامش على دفتر النکسة (حاشیه‌هایی بر دفتر شکست)، یکی از تندترین انتقادها از رهبران عرب بود.

لادن نیکنام درباره‌ی نزار قبانی و بازتاب تجربه‌ی زندگی در خاورمیانه در شعر او نوشته است.

معانی شعبانی نمونه‌ی بارزی از مترجمان دوفرهنگی (ایرانی-عربی) است که با آثارش نه‌تنها در ایران، بلکه در میان روشنفکران و نویسندگان عرب خاورمیانه نیز تأثیر گذاشت. او با ترجمه‌هایش به مسائل هویت قومی، عدالت اجتماعی و تبعیض پرداخت و این موضوعات را در بستر ادبیات بررسی کرد. اشعار و ترجمه‌های او به شکل غیرمستقیم بر جنبش‌های فکری عرب‌های ایران و خاورمیانه تأثیر گذاشت.

شعبانی معتقد است با وجود اشتراکات بسیار بین زنان ایرانی و عرب، نویسندگان زن عرب چندان در ایران شناخته‌شده نیستند. او نقدی نوشته بر مجموعه داستان «بنویس من زن عرب نیستم» و در آن به این وجوه مشترک پرداخته.

همه‌ی این نمونه‌هایی که ذکر شد، نشان می‌دهند که ادبیات صرفاً یک بازتاب از واقعیت نیست، بلکه می‌تواند واقعیت را تغییر دهد. مردمانی که از طریق داستان و شعر، هویت و امیدشان را حفظ کرده‌اند، آسان‌تر می‌توانند از بحران‌ها عبور کنند. در یک خاورمیانه‌ی پر از جنگ و گسست‌های قومی، ادبیات می‌تواند به انسان‌ها یادآوری کند که پیش از هر چیزی، همگی در یک روایت مشترک از درد، عشق، امید و مبارزه شریک هستند.

و ادبیات می‌تواند نجات‌دهنده باشد، زیرا در تاریک‌ترین لحظات تاریخی، هویت را حفظ کرده، امید را زنده نگه داشته و امکان گفت‌وگو و درک متقابل را فراهم آورده است. ادبیات، برخلاف سیاست و ایدئولوژی، قادر است انسان‌ها را از مرزهای جغرافیایی و قومی عبور دهد و به نقاط مشترکشان برسد.

در پایان می‌توانید نگاهی بیاندازید به پادکست پریسکوپ و با تحولات سوریه و منطقه بیشتر آشنا شوید. 

درخشش ابدی یک سرزمین

ادبیات عرب