توسعه دشوار است، اما نه فقط به دلیل بی‌کفایتی سیاستمداران

در کشورهای زیادی منابع طبیعی و ثروت‌های هنگفت وجود دارد و جوانان تحصیل‌کرده نیز جمعیت اصلی آن‌ها را تشکیل می‌دهند اما یا به کشورهای توسعه‌یافته مهاجرت می‌کنند و یا منفعل و بدون تحرک در جامعه زندگی عافیت‌طلبانه‌ای پی می‌گیرند. آن‌چه باعث بالا رفتن رفاه عمومی، گردش فعالانه مالی، رشد فرهنگی و در یک کلام توسعه می‌شود چیزی غیر از وجود این منابع اولیه است.

کتاب در سایه خشونت به این موضوع می‌پردازد که علت اصلی ناممکن بودن توسعه در بعضی از کشورها تنها ناشی از بی‌کفایتی سیاستمداران نیست بلکه نهادهای اقتصادی نیز در راستای اهداف سیاسی دستکاری می‌شوند و عمده‌ی هزینه‌ها صرف نظام سیاسی با دسترسی‌های محدود برای گروهی خاص می‌شود و چیزی در انتها برای توزیع بین گروه‌های مختلف باقی نمی‌ماند و توسعه محقق نمی‌شود.

داگلاس سی. نورث اقتصاددان مطرح آمریکایی به همراه همکارانش روی موضوع چالش برانگیز توسعه در کشورهای مختلف (از توسعه نیافته تا کاملاً توسعه یافته) تحقیق و بررسی کرده است. شاید روشنفکران و ظلم‌ستیزان در کشورهای مختلف یگانه راه رهایی از وضعیت فساد اقتصادی، فضای بسته سیاسی و محدودیت‌های شدید مدنی را در شورش و انقلاب می‌دیدند و حتی در دهه اخیر و در بهار عربی نیز همین نگرش تکرار شد و بعید نیست در ذهن عده زیادی از مردم کشورهای مختلف آرمان‌های انقلابی هنوز وجود داشته باشد.

اما داگلاس نورث توسعه و ایجاد یک نظام اجتماعی پایدار را در راه‌حلی غیر از شورش، کودتا و انقلاب و درکل مسیرهای منتهی به انتقال قدرت می‌داند.

او و دو اقتصاددان مطرح دیگر، در کتاب خشونت و نظم‌های اجتماعی (چهارچوب مفهومی برای تفسیر تاریخ ثبت شده بشر) نظریه خود را در این باره بسط و شرح می‌دهند و در کتاب در سایه خشونت چارچوب نظری خود را برای 9 کشور به کار می‌گیرند. همکارانی که با استفاده از چارچوب نظری داگلاس نورث، جان والیس و وب ونگاست به بررسی این کشورها پرداخته‌اند افرادی بسیار مطرح و متخصص در حوزه نظری خود هستند.

توسعه اقتصادی یا سیاسی، کدام‌یک اول؟

بعد از جنگ جهانی دوم و برچیده‌شدن بساط استعمار از کشورهای رسماً مستعمره یا کشورهایی که به صورت غیر رسمی مورد اعمال نفوذ استعمارگران بودند، مردم این سرزمین‌ها به فکر پیاده‌سازی نهادهایی مشابه کشورهای توسعه‌یافته در وطن خود افتادند. اولین اقدام‌ها گاهی بسیار گسترده و ضربتی بود و به شکل انقلاب‌ها نمود پیدا کرد و پس از وقوع انقلاب یا مستقل شدن کشورها اول از هر چیزی نمادهای توسعه به شکلی کپی‌وار وارد این کشورها شدند.

این در حالی است که داگلاس نورث و همکارانش در تحقیقاتی دقیق معلوم می‌کنند که دموکراسی وارداتی نه تنها دموکراسی نیست بلکه تمام نمودهایش، ابزاری می‌شود در دست گروه جدید قدرتمند در کشورها.

به عبارتی وارد کردن نهادها و ساختارهایی مانند بورس، بانک، انتخابات در بافت کشورهای در حال توسعه کارکردی کاملاً متفاوت خواهند داشت. در این کشورها خشونت از جمله بروزات مشهود گروه‌ها و افراد در مواجهه با مسائل است و داگلاس نورث معتقد است اگر بتوان رانت‌هایی برای فرادستان ایجاد کرد، آن‌ها جهت حفظ منافع اقتصادی خود پرهیز از خشونت را به نفع خویش خواهند دید و رفته رفته بستر جامعه پایدار خواهد شد.

این که توسعه پایدار با بالغ شدن زیرساخت اقتصادی و سیاسی در جامعه شکل می‌گیرد موضوعی بارها تکرار شده است اما نویسندگان این کتاب سعی کرده‌اند همین مساله را مورد بررسی قرار دهند با این توضیح که گروه‌های مختلفِ دارای قدرت در جامعه ظرفیت اعمال خشونت دارند و به سادگی می‌توانند مراحل پیشرفت آن اجتماع را مختل کرده و حتی باعث عقبگرد چند دهه‌ای در جامعه شوند.

در حالی‌که اگر به هر نحوی بتوان شیوه‌ای برای خلق رانت در تمام گرو‌‌ه‌ها ایجاد و توزیع کرد خود انگیزه مهم و بزرگی است برای  حفظ صلح و این صلح به همراه رانت‌های اقتصادی اجازه می‌دهد جامعه از وضعیت بسته و شکننده خود به سوی نظام بسته پایه، سپس نظامی بسته بالغ و در نهایت در جهت باز شدن دسترسی‌ها حرکت کند. این واژه‌ها از همان ابتدای کتاب شرح داده می‌شود و تا پایان همراه خواننده است.

فصل اول کتاب به شرح چارچوب نظری و توضیح اصطلاحات پر تکرار می‌پردازد و در فصول بعدی به ترتیب وضعیت کشورهای بنگلادش، کنگو، زامبیا و موزامبیک، فیلیپین، هند، مکزیک، شیلی و در پایان کره جنوبی با مصادیق کاملاً مناسب برای این نظریه، بررسی می‌شود.

بررسی تاثیر رانت و فساد در کتاب در سایه خشونت

در نظریه داگلاس نورث میزان توسعه سیاسی متناظر با توسعه اقتصادی است و برعکس. به این ترتیب که بیشتر کشورهای در حال توسعه در بن بست دسترسی محدود اقتصادی و سیاسی متوقف می‌شوند و خشونت به شیوه‌های مختلف در این کشورها هزینه‌های گزاف ایجاد می‌کند. راه بیرون آمدن از این بن بست تنها از طریق تولید آگاهانه رانت و هدایت گروه‌های مختلف برای استفاده از این رانت‌ها در جهت مهار خشونت است.

در نظام‌های دسترسی باز، گروه‌های مختلف تقریباً فرصت‌های برابر اقتصادی و سیاسی دارند و فرودستان و فرادستان به شکلی واضح نمی‌توانند برای استفاده از منافع متفاوت رانت‌های انحصاری ایجاد کنند که همان فساد است.

روشن و واضح همچون اقتصاد

آنچه کتاب در سایه خشونت را ارزشمند می‌کند شفافیت و صراحتی است که محققین در بیان اطلاعات و تحلیل خود به‌کار گرفته‌اند. این شفافیت منجر به بیان وضعیت توسعه در یک کشور می‌شود که ممکن است برای صاحبان حکومت در آن کشور به‌ هیچ وجه خوشایند نباشد اما درس بزرگی هم برای آنان است و هم برای دیگران. ارزش این کتاب آن است که به دلیل حفظ نظام که در بسیاری از کشورها اولویت حکمرانان است هیچ بخشی از داده‌ها ساختگی نبوده و یا پنهان‌کاری صورت نگرفته است.

همچنین رویکرد منطقی و به دور از سوگیری ایدئولوژیک و ارزش‌های حاکمیتی، ویژگی دیگر این مقالات است. به گونه ای که عوامل، ساختارها و نتایج بررسی می‌شوند و دعوایی بر سر حق یا باطل بودن مواضع سیاسی و اعتقادی افراد فرادست یا فرودست در کشور مورد بررسی نیست. شاید این ویژگی نگاه اقتصادی است که چون لازم است همه چیز را در فرمول‌های خود وارد کند از شعار و وعده و ارزش‌گذاری دورتر است و بیشتر نزدیک به محاسبه و اندازه‌گیری است.

کتاب در سایه خشونت مجموعه اصطلاحاتی دارد که کمی نامانوس است اما به مرور برای خواننده آشنا می‌شود و پس از خواندن چند فصل اول ادبیات نوشته قابل درک خواهد شد. ممکن است سختی خواندن این کتاب در انتخاب نوع کلمات برای ترجمه نیز باشد اما به این دلیل که مقالات دانشگاهی و کاملاً تخصصی است بعید است بتوان ترجمه روان‌تری از این کتاب ارزشمند به بازار ارائه داد.

 از سویی به دلیل تخصصی بودن مصادیق مورد بررسی ممکن است کتاب در سایه خشونت برای خوانندگان عمومی دشوار باشد، اما برای تمام افرادی که در حوزه سیاست و اقتصاد فعالند و به خصوص برای دولتمردان، اگر زمانی برای مطالعه داشته باشند، بسیار کتاب مفید و بااهمیتی است.

توسعه دشوار است، اما نه فقط به دلیل بی‌کفایتی سیاستمداران