ای پدر ما که بر روی زمینی!

ای پدر ما که بر روی زمینی!

 

نگاهی به شخصیت پدران در ادبیات

 

 

 

گویا در دنیای ادبیات پدرانگی بیشتر از مادرانگی چالش‌برانگیز است یا حداقل داستان‌های زیادی وجود دارند که پدرها اگر آدم بد قصه نباشند دست‌کم بدجوری زندگی فرزندانشان را گرفتار دست‌انداز کرده‌اند!

 

از رستم و سهراب تا داستان‌های امروزی، پدران گاه رودروی فرزندان قرار گرفته‌اند، گاه به دست آنان کشته شده‌اند و گاهی خاطره‌شان تا ابد سایه سنگینی روی زندگی فرزندان انداخته.

 

البته که داستان‌های زیادی هم از پدرهای حامی و الهام‌بخش وجود دارد اما کیست که نداند ادبیات، عاشق سرک کشیدن به زوایای تاریک رابطه‌هاست و ردپای بسیاری از زوایای پیچیده رابطه پدر و فرزندی حتی به افسانه‌ها و قصه‌ها هم می‌رسد.

 

در این پرونده چند نمونه از این داستان‌ها را معرفی و بررسی کرده‌ایم، شاید این بررسی درک تازه‌تری از مفهوم پدری در دنیای امروز به ما بدهد.

 

 

پنج کتاب از روابط پدران و پسران در ادبیات پدرها و پسرها. رابطه بین پدرها و پسرها از قدیمی‌ترین مایه‌های افسانه‌ای و اسطوره‌ای است. از روابط بین پهلوانان و بین شاهان در شاهنامه فردوسی تا داستان‌های کتاب مقدس تا پدران و پسران تورگنیف همه‌جا ردپای پدرها و پسرها به چشم می‌خورد. گاهی علیه هم، گاهی همپای یکدیگر. در این پرونده، راضیه مهدی‌زاده سراغ پدرها و پسرها از گوشه و کنار دنیا رفته و پنج رمان با این مضمون معرفی کرده است.

 

یکی از قدیمی‌ترین رابطه‌های پرچالش پدر و پسری در ادبیات کهن خود ما وجود دارد. داستان رستم و سهراب گرچه چندان در داستان‌های امروزی ادبیات فارسی راه نیافته اما در یکی از رمان‌های نویسنده ترک زبان برنده نوبل به خوبی جاگرفته.

 

قصه‌هایی که زندگی کرده‌ایم افسانه‌ها و قصه‌های قدیمی برای ما جذابند. نمی‌دانیم که این قصه‌ها را چه ‌کسی یا چه ‌زمانی گفته است. چه بسا دلیلش این باشد که ما آن‌ها را زندگی کرده‌ایم و برای همین است که برایمان انقدر آشنا و پذیرفتنی به نظر می‌آیند. رستم و سهراب یا ادیپ شهریار، هر دو قصه‌هایی تلخ و دردناک اما آشنا هستند، آنقدر آشنا که همین امروز هم به شکل و چهره‌ای دیگر می‌توانند تکرار شوند. زنی با موهای قرمز قصه‌ی همین تکرار است، در نبرد پدران و پسران.

 

اما فقط رابطه پدر و پسری نیست که دچار چالش است. رابطه پدران و دختران نیز دست‌اندازهای خودش را دارد. یکی از نمونه‌های برجسته آن در آثار کلاسیک، نمایشنامه شاه لیر نوشته شکسپیر است.

 

شاه لیر لیرشاه، پس از سلطنت طولانی‌اش، تصمیم به کناره‌‌گیری از تاج و تخت و تقسیم آن بین سه دخترش می‌گیرد. گانریل و ریگان، دختران چرب‌زبانش موفق می‌شوند هرکدام سهم گزافی دریافت کنند. کوردلیای مهربان و مورد علاقه پدر اما تن به چاپلوسی نمی‌دهد و با نارضایتی پدر از ارث محروم می‌شود.

 

شاید شاه لیر یا رستم فرصت چندانی پیدا نکردند تا درباره چالش خودشان با مسئولیت پدری بگویند اما پدرهای امروزی این فرصت را دارند. فاطمه ستوده تجربه پانزده پدر امروزی را به صورت یک مجموعه با نام پروژه پدری گردآوری کرده تا ببینیم پدر بودن در دنیای امروزی چه گرفتاری‌هایی دارد.

 

پدرهای سوررئال فاطمه ستوده پانزده روایت از تجربه پدر بودن را در قالب مجموعه‌جستار «پروژه‌ی پدری» گردآوری کرده‌ است. ستوده پیش از این نیز دبیریِ مجموعه‌جستارِ رواییِ «هفته‌ی چهل‌وچند» را بر عهده داشته‌است. این دو مجموعه را می‌توان دوقلوهای مریخی-ونوسیِ روایتِ نو-والد بودن دانست. از خلال نوشته‌ها می‌توان این‌طور نتیجه‌ گرفت که مردها –و به‌بیان دقیق‌تر، پدرها- احتمالاً به‌دلیل عدم تجربه‌ی باروری و نیز تفاوت بنیادی در دریافت‌‎های احساسی، تجربه‌ی والدبودن –و به‌بیان دقیق‌تر، پدری- را معمولاً با الگو و واسطه درک‌ می‌کنند.

 

حالا که پدر شدن را از زبان پدرها شنیدیم بد نیست که به آن طرف قضیه هم نگاهی بیندازیم، یعنی نقشی که پدرها در زندگی بچه‌هایشان داشته‌اند. نمونه اول فرم زندگی‌نامه‌ای دارد که اورهان پاموک درباره پدرش نوشته است و در کتاب دوم شالاندون ماجرای شغل پدر را به شکل رمانی خواندنی درآورده است.

 

دستنوشته‌های پدر اورهان پاموک «پدرم» به سیاق کتاب‌های کوچک مجموعه‌ی Folio 2€ که مجموعه‌ای متشکل از تک‌داستان، مجموعه داستان یا بخش‌هایی از شاهکاری ادبی جهان‌ است، نه داستان است و نه بخشی از یک اثر بلند. ناداستانی زندگی‌نامه‌ای است، ستایش‌ها و سرزنش‌های درهم‌تنیده‌ی پاموک از پدرش. مجموعاً شامل سه جستار کوتاه با محوریت «پدر» که به ما امکان سرک‌کشیدن به بخش‌هایی از زندگی پاموک را می‌دهد.

 

حرف‌هایی که باید به پدرم می‌زدم شغل پدر شخصی‌ترین اثر شالاندون است. کتابی که او در آن شهامت به خرج داده و قصه‌ی کودکی و پدر خودش را افشا می‌کند. داستان از زبان امیل شصت و چندساله‌ای روایت می‌شود که در مراسم سرد و بی‌روح خاک‌سپاری پدرش حاضر شده و قصه‌اش را در پس‌زمینه‌ای تاریخی و سیاسی تعریف می‌کند. شالاندون در «بازگشت به کیلی‌بگز» و «افسانه‌ی پدران ما» نیز به مسأله‌ی پدر پرداخته است.

 

خوشبختانه این روزها در ادبیات کودک و نوجوان هم به ماجرای رابطه پدر و فرزندی توجه می‌شود. این داستان‌ها تلاش می‌کنند خارج از کلیشه‌های رایج مسائل و مشکلات این رابطه را نشان دهند تا بچه‌ها را هم به درک جدیدی از شرایط پدرانشان برسانند.

دو نمونه‌ای که در اینجا انتخاب کرده‌ایم یکی به رابطه دختر نوجوانی با پدرش پرداخته که ساکن آسایشگاه است و و دیگری پسری که از شغل پدر پزشکش کلافه است.

 

فرار با آبمیوه پاکتی کل کتاب، قصه یک روز را روایت می‌کند. یک روز خیلی خاص و متفاوت برای زیبا! آن روز، تولد زیباست. تولدی که با همه‌ی تولدهایی که شنیده‌ایم فرق می‌کند؛ یک فرق بزرگ. زیبا باید پدرش را فراری بدهد! ازکجا؟ از تیمارستان. شاید من توی روز تولدم، اصلا دلم نخواهد چنین خطری بکنم. فکرش را هم نکنید. من می‌خواهم بنشینم و شمع‌های رو کیکم را فوت کنم و کادو های تولد را یکی یکی بازکنم. اما زیبا نه. زیبا دوست دارد فقط یک روز، بعد از مدت‌ها کنار پدرش باشد. این یادداشت را محمدحسین شیرویه از مخاطبان نوجوان سایت وینش نوشته است.

 

اگر من بابا بودم… خیلی وقت‌ها با خودمان می‌گوییم اگر من در این لحظه جای پدر یا مادرم بودم اینطور رفتار می‌کردم یا اینطور رفتار نمی‌کردم. اما آیا واقعاً به این فکر کرده‌ایم که اگر یک مدت جای یکی از والدینمان باشیم، چطور رفتار می‌کنیم؟ چقدر شرایطشان را درک می‌کنیم؟ حق را به خودمان می‌دهیم یا به آن‌ها؟ اصلاً می‌توانیم پدر یا مادر خوبی باشیم یا ما هم یک مامان و بابای معمولی می‌شویم مثل خیلی از مامان و باباها؟ حسام، شخصیت اصلی این کتاب هم مثل ما فکر می‌کرد اما ناگهان در شرایطی قرار گرفت که مجبور شد به همه و مهم‌تر از آن، به خودش ثابت کند می‌تواند پدر محشری باشد!

 

برای حسن ختام این پرونده دو شعر عاشقانه زیبا برای پدران از ادبیات جهان را با انتخاب و ترجمه فریده حسن‌زاده می‌گذاریم.

 

«پدر» در دو شعر از دو شاعر آمریکایی شاعران بسیاری «پدر» را در اشعارشان آورده‌اند؛ هر یک به فراخور تجربه‌ و خاطره‌ای که از چنین مفهومی در ذهن داشته‌اند. فریده حسن‌زاده دو شعر از دو شاعر آمریکایی رابرت هیدن و می سوانسن با مضمون «پدر» را انتخاب و ترجمه کرده است که در ادامه می‌خوانید.

 

 

 

 

 

 

پدری

پدری