منابع ما برای آشنایی با انواع ساختارهای فیلم‌سازی مستند، آموزش، و تجربه‌های فیلم‌سازان مستند، فقط کتاب‌ها و فیلمسازان مستند خارجی هستند. بحث بر سر انواع ساختارها، تاریخچه این سؤال که چه شیوه‌ای به فیلم واقعی‌تر می‌انجامد، و کلی بحث‌های تحلیلی دیگر درباره فیلم مستند، بر روی نمونه‌های خارجی بسیارند. اما فیلم‌سازی مستند ایران هم به همین شکل نیازمند فضای فعال تحلیل است که نخستین قدم آن بررسی سیر تاریخی شکل‌گیری زبان این نوع فیلم‌سازی در ایران است.

کتاب سینمای مستند ایران برای آشنایی با تاریخچه فیلم‌سازی مستند در ایران، از نخستین تحرکات فیلمبردارانه در دوران مظفرالدین‌شاه با دوربینی که او در سال ۱۲۷۹ شمسی از پاریس آورد شروع می‌شود و تا دهه هفتاد شمسی که دهه ورود دوربین ویدیویی به ایران و جایگزینی آن با نگاتیو است، ادامه پیدا می‌کند. مرور او برای مشاهده سیر زبانی سینمای مستند ایران است، بر بستر شرایط اجتماعی کلان.

در فصل اول کتاب محمد تهامی‌نژاد اشاره می‌کند که با وجود نادر بودن بحث نظری درباره فیلم مستند در ایران اما عمده‌ترین نظریه‌ها یا نگرش‌های اقتباسی و گفتارهای نظریه‌وار را که اخیرا در ایران تشریح شده را در این فصل فهرست می‌کند و سپس در سراسر کتاب توضیح خواهد داد که نسبت این نگرش‌ها در شرایط تولید ایران با سیاست‌گذاری کلان چه بوده است.

در بخش‌های مختلف این کتاب عنوان‌هایی مثل «ایران اشغال‌شده و اندیشه رسانه‌مداری»، «سازمان فیلم گلستان»، «برادران امیدوار و ثبت پدیده‌های شگفت‌انگیز»، «پرویز کیمیاوی و سینمای بیرونی-ذهنی»، «انقلاب اسلامی و تصویر»، «حوادث فوق طبیعی و شفا»، «عروسی»، «بیماری»، «وضعیت تاریخی زنان و حریم‌های اجتماعی» و بسیاری عناوین دیگر را می‌توان دنبال کرد.

تعدادی از فیلم‌های مستندی که در کتاب به آنها اشاره می‌شود در فضای اینترنت به صورت پراکنده و تعدادی از آنها در سایت «هاشور مستند» وجود دارند.

درباره نویسنده

محمد تهامی‌نژاد متولد ۱۳۲۱ شهر ری، و فارغ‌التحصیل مؤسسه روزنامه‌نگاری کیهان و مرکز آموزش تلویزیون، و لیسانس سینما از مجتمع دانشگاهی هنر است. فیلم‌ساز مستند، نویسنده و تحلیلگر و پژوهشگر مستند، و مترجم است. فیلم‌سازی مستند را از دهه چهل آغاز کرده و از فیلم‌های او می‌شود «سینمای ایران از مشروطیت تا سپنتا»، «دی ماه ۵۹ در بوشهر»، «بحران مسکن و مهاجرین»، «رود و کاریز»، «بازگشت» درباره اولین سری بازگشت اسیران جنگ از عراق، «یادی از دکتر فاطمی» را نام برد.

بخشی از کتاب سینمای مستند ایران

در بررسی دهه چهل نخستین پرسش این است که چرا فارغ‌التحصیلان بازگشته از اروپا به واحد مستندسازی سازمان سمعی بصری اداره هنرهای زیبای کشور، و مقدمتا به تولید فیلم‌های میراث فرهنگی جذب می‌شدند؟ می‌دانیم که به گفته روح‌الله امامی «آغاز کار این عده منوط به ساخت یک نمونه فیلم بود. در وزارتخانه الگوی خاصی وجود داشت. چون هنرهای ملی در وزارتخانه متمرکز بود به همین خاطر کارگردان‌ها برای شروع کار به سراغ هنرهای دستی می‌رفتند».

شگفتا که بخش خصوصی برای اکثریت آنها نه جذابیت داشت نه فضایی برای کار بود… اما سطح انتظارات دولت از آنها چه بود و فیلمسازان چگونه به انتظارات پاسخ دادند؟