«مطالعات بدن»؛ نگاهی کتابشناختی (بخش دوم)
در بخش دوم از سری مطالب مطالعات بدن که نگاهی کتابشناختی به این حوزه دارد، به معرفیِ چند کتاب اصلی و محوری در باب مطالعات بدن میپردازیم. بنا به نوعی جستوجو در میان انواع کتابهای فارسیِ موجود در بازارِ نشرِ کشور، ۸ عنوان کتاب، بهشکل خاص و هریک از منظری متفاوت به واکاویِ مفهومِ بدن در وجوه گوناگون حیات اجتماعی-فرهنگیِ انسان معاصر پرداختهاند. در این مطلب به پنج کتاب از این میان به صورت اجمالی پرداختهایم.
در بخش دوم از سری مطالب مطالعات بدن که نگاهی کتابشناختی به این حوزه دارد، به معرفیِ چند کتاب اصلی و محوری در باب مطالعات بدن میپردازیم. بنا به نوعی جستوجو در میان انواع کتابهای فارسیِ موجود در بازارِ نشرِ کشور، ۸ عنوان کتاب، بهشکل خاص و هریک از منظری متفاوت به واکاویِ مفهومِ بدن در وجوه گوناگون حیات اجتماعی-فرهنگیِ انسان معاصر پرداختهاند. در این مطلب به پنج کتاب از این میان به صورت اجمالی پرداختهایم.
«مطالعات بدن» نگاهی کتابشناختی (بخش اول)
در بخش قبلیِ این نوشتار به مقدمه و طرح موضوع و همچنین معرفی ۵ کتابِ زمینهایِ مهم در راستای مطالعات بدن پرداخته شد. کتابهایی که اگرچه موضوع اصلی و محوریشان، بدن و بدنمندی نبود، اما در فصل یا بخشی جداگانه به این مسئله پرداخته بودند. حالا و در بخش دوم، سعی داریم به معرفیِ چند کتاب اصلی و محوری در باب مطالعات بدن بپردازیم. بنا به نوعی جستوجو در میان انواع کتابهای فارسیِ موجود در بازارِ نشرِ کشور، ۸ عنوان کتاب، بهشکل خاص و هریک از منظری متفاوت به واکاویِ مفهومِ بدن در وجوهِ گوناگونِ حیات اجتماعی-فرهنگیِ انسان معاصر پرداختهاند. در این بخش، به معرفیِ ۵ کتاب و نهایتاً در قسمت سوم این نوشتار، به بررسی ۳ کتاب دیگر خواهیم پرداخت.
معرفیِ چند کتابِ اصلی
جامعهشناسی بدن/ داوید لو بروتون/ ناصر فکوهی/ نشر ثالث
همچنان که در بخش قبلی هم توضیح داده شد، پیش از پیدایش پیشوندِ «مطالعات» برای سبکی از کارهای مطرح در حوزۀ علوم انسانیِ مدرن و پسامدرن، بیش از همه این جامعهشناسی بود که با توجه به بخشهای مختلفِ اجتماعی آنهم در نگاهی غالباً خُرد، زمینه را برای شکلگیری نوع دیگری از تأملاتِ جامعهشناختی پیرامون مسائلِ عمدتاً نادیدۀ جامعه و فرهنگِ جدید فراهم کرد. در همین زمینۀ مربوط به شناختِ بدن هم، پیش از هرچیز با نوعی «جامعهشناسیِ بدن» سروکار داریم که ازقضا دو عنوان کتابِ ترجمهای با همین نامِ یکسان در بازار کتاب ایران موجود است. یکی نوشتهی داوید لو بروتون که با ترجمۀ انسانشناسِ برجسته، ناصر فکوهی و در سال ۱۳۹۲ در مجموعهی موفقِ کتابهای علوم اجتماعیِ نشر ثالث، منتشر شد؛ و دیگری، کتابی با زیرعنوانِ نظریههای مدرن، پستمدرن و پساساختارگرایانه، نوشتۀ کیت کریگان که با ترجمۀ محسن ناصریراد و توسط انتشارات نقشونگار در سال ۱۳۹۵ به چاپ رسید.
کتابِ اول که کتاب کمحجمتر، مختصرتر و شاید بیادعاتری است، در حد نوعی مقدمهی نظری با نوعی فصلبندیِ خاص، بهجای جمعآوریِ انبوهی از نظریات مرتبط با حوزه جامعهشناسیِ بدن، سعی دارد با اتخاذ چند رویکردِ بیشتر تجربی و دادهمحور، ضمنِ یک مرور تاریخی مسئلهمندیِ بدن در ادبیات جامعهشناسی کلاسیک و موانع تئوریک بیان آن، زمینههای صورتبندیِ نوعاً انضمامیِ مطالعه بدن برمبنای منطقهای اجتماعی و فرهنگیِ پدیدآمده را مورد بررسی قرار دهد. ضمن اینکه در کنار این رویکرد موردکاوانه به موضوع، درصدد است که جایی هم برای چند رویکرد مطالعاتی دیگر چون نقش تخیل اجتماعی بدن و همچنین انعکاس بدن در آینه امر اجتماعی، باز کند و از این طریق، زمینهای برای ورود خوانشهای روانشناختی و روانشناسیِ اجتماعی به مبحث اصلیِ جامعهشناسی بدن فراهم سازد.
جامعهشناسی بدن (نظریههای مدرن، پستمدرن و پساساختارگرایانه)/ کیت کریگان/ محسن ناصریراد/ انتشارات نقشونگار
کتاب دوم در همین دستهی شناختی، رویکردی کاملاً متفاوت با کتابِ اول دارد. این کتاب با حجمی بیشتر و در فصلبندیِ مفصلتر و وسیعتر سعی دارد چونان یک درسنامه دانشگاهی، به عمدهی نظریات مطرح در بحثِ جامعهشناسی بدن بپردازد و تمامیِ لایههای معرفتی حاضر در مطالعه اجتماعیِ بدن، از نظریات الیاس و فوکو و بوردیو گرفته تا زمینههای انسانشناختی، روانکاوانه و فمینیستیِ مؤثر بر شناخت بدنمندی انسان شکلگرفته در جامعه را پوشش دهد. گذار نویسنده به انواع مدلهای مفهومی و نظری مندرج در علوم مختلف با نگاه جامعهشناختی، بستر جامعهشناسی بدن را آماده و مهیای نوعی پویش بینارشتهای، آنچنان که در مطالعات بدن مطرح است، میکند.
درآمدی بر تاریخ فرهنگی بدن در ایران/ محمدسعید ذکایی، مریم امنپور/ نشر تیسا
اما کتاب دیگری که از منظری دیگر و باز هم بهشکلی تئوریک وارد حوزه مطالعات بدن شده است، اثری تألیفی است که توسط محمدسعید ذکایی، جامعهشناسِ شناختهشده بههمراه مریم امنپور به نگارش درآمده و نشرِ پُرکارِ حوزۀ علوم اجتماعیِ سالهای اخیر، نشر تیسا آن را در سال ۱۳۹۲ منتشر کرده است. آشکارا و از عنوانِ صریحِ کتاب مشخص است که زاویهی ورود نویسندگان به مطالعات بدن، از دریچه تاریخ فرهنگی بوده است و واکاویِ زمینههای تاریخیِ پیوندِ مساله بدن با امر فرهنگی در بستر جغرافیایی ایران، مدنظر آنان قرار گرفته است. از همین منظر، این کتاب، برخلاف دو کتابِ جامعهشناختی قبلی، بیشتر به رویکردِ میانرشتهای و مشخصاً حوزه مطالعات فرهنگی نزدیک شده است و ضمن تعریف نوعی محمل روشی- بینشیِ مطالعات فرهنگی برای طرح مباحث، عنوانِ فصلِ دومِ کتاب هم، دقیقاً به همین نام، مطالعات فرهنگیِ بدن وضع شده است.
کتاب در بخشهای عمدتاً تئوریکِ خود، ضمن تبیین نوعی روششناسیِ تاریخ فرهنگی و بعدتر تعریفِ حدودِ شناختیِ مطالعات فرهنگیِ بدن، وارد مبحث گفتمانهای بدن در ایران شده و سپس در بخشهای ناظر بر حوزههای عینیترِ فرهنگ و اجتماعِ ایرانی، ارتباط بدن با سلامت، پوشاک، فضا و اصلاح را در دستور کارِ مطالعهی خود قرار داده است. از آنجا که کتاب در رویکردی کشکولوار، سعی بر نوعی جامعیتسازی مردمشناختی از واقعهی بدن در تاریخِ ایران دارد، عمدهی مطالبِ نظری و تودهی دادههای عینی، در روندی انبوهگرا، بر روی هم تلنبار شدهاند و متاسفانه نظم و انسجام و همچنین نگاه و بینشِ مورد انتظار از چنین طرحوارههای گستردهای را زیر سؤال برده است. شاید سردرگمیِ زیرمجموعههای مطالعاتی و روششناختیای مثل تاریخ فرهنگی، که بهسببِ هر دو جزء سازندهاش، یعنی تاریخ و فرهنگ و همچنین سنتزِ حاصل از هر دو، بسیار حجیم و حتی بیدروپیکر بهنظر میآید، بر این تشتتِ یافتهها و دادههای ارزشمندِ محققان و عدم نوعی نخ تسبیح قوی میان آنها افزوده است.
تاریخ بدن در ادبیات/ سیدمهدی زرقانی (و همکاران)/ نشر سخن
حالا بعد از روایتهای مبتنی بر تاریخِ فرهنگی، نوبت به یک تاریخنگاریِ ادبیِ جدی و پُروپیمان در حوزۀ مطالعات بدن میرسد، پروژهای وسیع و چندمنظوره که توسط سیدمهدی زرقانی، از استادان نامدار دانشگاه و همکاریِ مجموعهای از پژوهشگران و دانشجویانِ علاقهمند از دانشکدههای ادبیاتِ چند دانشگاه در نقاط مختلفِ کشور انجام شده است. کتاب، «تاریخ بدن در ادبیات» نام دارد که نشر سخن، آن را در ابتدای سال ۱۳۹۸ منتشر و روانه بازار کرد؛ جزءِ آخرین تلاشهای مستند و پُردامنه در غنابخشیدنِ هرچه بیشتر به ادبیاتِ تحقیقی و اکتشافیِ مطالعات بدن، آنهم در افق و سطحی ادبی و بهطور خاص متمرکز بر آنچه در همۀ نوشتارهای ادبیات فارسی از گذشتههای خیلی دور (دوران باستان و پیشااسلام) تا دوران کلاسیکِ بعد از ورود اسلام به جغرافیای فرهنگی و ادبی ایران منعکس شده است.
زرقانی با اذعانِ صریح به عنوان دقیق «مطالعات بدن» و نگاه و رویکردِ بینارشتهایِ مندرج در آن، نوعی پژوهشِ خودآگاهانه را در لایههای مختلفِ بازنمایی امر بدنی در لابهلای انواعی متنوع از متون فارسی با گرایشها و ژانرهای فرمی و محتواییِ گوناگون رقم زده است. پژوهشی که ضمنِ جمعآوری و تشریح بسترهای نظریِ چندگانهی مطالعات بدن در سویههای منشوروارِ فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، روانشناختی، عرفانی، فقهی، جنسیتی، فلسفی، نشانهشناختی و … بهعنوان نوعی زمینههای نظری مورد ارجاع در سراسرِ کتاب، با نوعی نگاهِ ژانری بهسراغِ فرمهای بیانیِ ادبیِ جاافتاده از عاشقانهها و حماسهها گرفته تا عرفانی و هجو رفته و در اینمیان، در ادبیاتِ زرتشتی- مانوی تا کلام اسلامی و در نوشتارها و حتی نگارههای مرتبط، بدن و بدنمندی را جستوجو کرده و بازنمایانده است.
جنگها و بدنها (نشانۀ تن در فرهنگ و سینمای پساجنگ ژاپن ۱۹۴۵-۱۹۶۵)/ نغمۀ ثمینی/ نشر نی
یکی از آثار جدیدِ جالب توجه در حوزه مطالعات بدن، پژوهشِ نغمه ثمینی، نمایشنامهنویس و پژوهشگرِ برجسته در زمینهی نقش بدن در فرهنگ ژاپن و بهطور خاص بازنماییِ بدن در سینمای این کشور در فاصلۀ ۲۰ سالهی پس از پایان جنگ جهانی دوم، یعنی از اواسط دهه پنجاهِ تا میانهی دهه شصت قرن بیستم است. سالهایی که صرفنظر از این پژوهش خاص، در حیات عمومیِ جهانی در همه نقاط دنیا از جهات مختلف حائز اهمیت و توجهبرانگیز است.
حالا نغمه ثمینی با بورس بنیاد ژاپن، ماههایی را در این کشور گذرانده تا از نزدیک و با بهرهگیری از منابعِ مختلف، به یک مطالعهی چندوجهی و میانرشتهایِ در نوع خود جذاب و متفاوت دست بزند. از یک طرف، موضوع سینمای ژاپن و پوستاندازی لایههای مختلفِ بیانگری و فرمالیستی آن در جهت نوعی مدرنیته پساجنگی مطرح بوده است، از طرف دیگر با موضوعِ ویرانگر و بحرانیِ جنگ روبهرو هستیم و درنهایت با مسالهمندیِ بدن و خاصه بدن زنانه در زمینهای از فرهنگ شرق دور و در میان انبوهی از اسطورهها و کهنالگوهای فرهنگی مواجهایم.
اینهمه، بهعنوان مواد خام و دستمایههایی بکر و تازه، کارِ ثمینی را بهعنوان پژوهشگر وارد میدانی از تصویرها، آرزوها، امیال و دردهای یک ملت کرده است و او در این عرصهی وسیع، دستِ آخر سرگردانِ دیالکتیک جنگ و بدن و واکاوی نشانههایی از تغییر چهرهی فرهنگی ژاپن در گذاری بهسوی مدرنیتهای از ورای ویرانی و انهدام بوده است؛ و چه جایی بهتر از بدنها برای این مطالعه، چرا که آنها حامل نشانهها هستند. ثمینی بر همین منطق، سه بخش و فصل اصلی برای کتاباش طراحی کرده است، بدنها پیش از ویرانی، بدنهای پس از ویرانی و بدنها بر پرده سینما.
فصل نخست، جایگاه جستوجوی معنا و کارکرد بدن در زمینهی سنتِ ژاپنی در دادوستد میان لباسها، هنجارها، نقشها، آیینهای کهن و دوگانههای فرهنگیِ اسطورهشناختی است. در فصل دوم اما پا به عصر مدرن و ریزشِ بدن مقدس میگذاریم و فرهنگ تنانه در قالب ادبیات و سینمای جسم رخ عیان میکند. درنهایت در فصل سوم، بازنماییِ تمام نشانههای بدنمندی در سینمای ژاپن پساجنگ و با ارجاع به موردهای شاخص و پرجزئیات، مورد مطالعه قرار میگیرد. کتابِ پژوهشی ثمینی، در قالب نوعی پروژه عملی در زمینهای از فرهنگ شرقیِ شاید نزدیکتر به جغرافیای فرهنگی ایران، نمونهی خوبی برای ورود به مباحث کاربردی مطالعات بدن برای پژوهشگران علاقهمند است.
«مطالعات بدن» نگاهی کتابشناختی (بخش پایانی)