گنبد گیتی، دماوند

دیو سفیدی که بلندترین گنبد این سرزمین است، مامن کیومرث، فریدون، آرش و سیمرغ، محبس ضحاک و ضجه‌های او، محل برگزاری آئین‌های مذهبی مغان و بسیاری اتفاق‌های افسانه‌ای و تاریخی دیگر بود و هست. این کوه، نماد پایداری، عظمت و شکوه است. هم مضمون اشعار و آثار بسیاری از شاعران و نویسندگان این سرزمین است و هم میعادگاه عاشقان کوهنوردی. سیزده تیر روز ملی دماوند است.

روز ملی دماوند هم‌زمان با جشن تیرگان است که یادآور مشهورترین افسانه اساطیری، دلاوری پیک تقدیر جغرافیای ایران، آرش کمانگیر است. امروزه این جشن به نسبت دهه‌های قبل پررنگ‎‎تر شده و در بعضی رسانه و مدیاهای داخل و خارج از کشور گاه تا چند روز جشن برگزار می‌شود. البته برگزاری آن در مازندران با رنگ و لعاب بیشتری در شب سیزدهم تیر ماه انجام می‌گیرد.

دماوند، اولین اثر طبیعی ایران است که در ۱۳ تیر ماه ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسید، اگرچه هنوز به طور رسمی در تقویم کشور وارد نشده است. محمدعلی فروغی در آبان ۱۳۱۲، ثبت آثار ملی را در ایران باب کرد.

هر اثر ملی باید دارای یکی از پنج مشخصه اصلی مصوب قانون اساسی باشد تا سازمان میراث فرهنگی در ابتدا آن را ثبت ملی کرده و در صورت تمایل، برای ثبت در سازمان یونسکو تلاش کند. قله دماوند اثری است نشان‌دهنده مقطعی از تاریخ ملی با بار غنی فرهنگی و تاریخی ایران. اثری که نزد عامه مردم مورد احترام و توجه خاص است.

جدای از ویژگی‌های فرم، جغرافیا و تاثیراتش بر منطقه پیرامون، در ادبیات به‌خصوص اساطیر ایران، جایگاه مخصوص و پر اهمیتی دارد. 

در فرهنگ معین دلیل نامگذاری را «دم (مه، بخار) + آورند= دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان)» آورده است. البته در کتاب‌های مختلف، تعابیر و دلیل‌های مختلف و مفصلی برای نامگذاری دماوند وجود دارد. 

شخصیت‌های برجسته تاریخ و فرهنگ کشور بارها در آثارشان از دماوند نوشته‌اند. مشاهیری چون فردوسی، ناصرخسرو قبادیانی، ظهیرالدین مرعشی، محمدبن جریر طبری، فخرالدین اسعد گرگانی، احمد کسروی، خاقانی، ملک‌الشعری بهار و …

در کتاب‎‌هایی چون تاریخ بلعمی/تاریخ طبری، شاهنامه، گرشاسب‌نامه، سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی، ویس و رامین و تورات هم از آن نام برده شده.

 دماوند، کوهی منفرد و متفاوت در ایران و به نوعی خاص در دنیاست. علیرغم وجود قله‌های بی‌شمار و مرتفع‌تر دیگر در سیاره زمین، از نظر شاخص برجستگی و مستقل‌بودن در رتبه دوازدهم جهان قرار دارد. 

دماوند در رشته کوه البرز مرکزی و جنوب دریای خزر قرارداد. بلندترین آتشفشان آسیا و خاورمیانه است و نمایان بودنش در تهران، کرانه‌های جنوبی دریای خزر، ورامین، قم و بخش‌هایی از استان‌های گیلان، همدان، اصفهان، زنجان …و حتی ترکمنستان در گرو هوای صاف، آفتابی، پاک و بدون غبار در سه منطقه قله دماوند، نقطه‌های ذکر شده در بالا و منطقه بین کوه و نقاط ذکر شده بالاست. کمی خوش‌شانسی می‌خواهد.

گوگردی بودن این کوهستان هم از ویژگی‌های خاص دماوند است. چشمه‌های آب‌ گرم در فاصله‌های مختلف از قله دماوند؛ از لاریجان گرفته تا چشمه‌های گوگردی در قلب جنگل بلیران در حاشیه شهر آمل نمودی از خاصیت ویژه این کوه است. 

گوگرد همیشه خاطره یکی از صعودهایم به قله دماوند را برایم تداعی می‌کند. بعد از صعود و شستشوی لباس‌های کوهنوردی، متوجه شدم که دستکش‌های لایه اولم سوراخ شده‌اند. برایم عجیب بود و زمان برد تا دلیلش را متوجه شوم.

زمانی که در منطقه تپه گوگردی به سنگ‌های گوگردی دست زدم، -در ارتفاع حدود ۵۲۰۰ متری و ۵۰۰ متر انتهای مسیر جنوبی قله، سنگ‌ها و چشمه‌های گاز گوگرد وجود دارد- ذرات ریز گوگرد بر دستکش مانده و در ترکیب با آب باعث سوراخ شدن بافت دستکش شده بود.   

ای دیو سفید پای در بند

ای گنبد گیتی ای دماوند

در این مجموعه‌ مقاله، از جشن و آئین‌ها و خاطره‌‎‎‌های صعود می‌گوییم. با انجمن دوستداران قله دماوند آشنا می‌شویم و چشمهای‎تان را به تماشای آلبوم تصویری سه تن ازعکاسان شب حال حاضر کشور دعوت می‌کنیم.

دماوند فقط گنبد گیتی این سرزمین نیست بلکه در زندگی مردمان کوهپایه‌اش هم نقش کلیدی دارد. اسطوره‌ها و افسانه‌ها و داستان‌های پیرامون دماوند الهام‌بخش جشن‌ها و یادبودهایی است که مردم دامنه دماوند هرساله برگزار می‌کنند و بهانه خوشی و دور هم جمع شدنشان است. روز ملی دماوند مصادف با جشن تیرگان است که در مازندران با نام “تیرماه سیزده شو” در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شود. 

در لینک زیر درباره سه جشن و آئین مهم‌تر منطقه که در بازه زمانی نیمه خرداد تا نیمه تیر ماه در آمل برگزار می‌شود می‌خوانید: تیرگان یا تیرماه سیزده شو، برف چال یا وَرف چال و نورگون یا نورگوهون.

این جشن‌ها مضمون کتاب‌های مختلف و فیلم‌های مستند هستند. در این میان کتاب تصویری دماوند از نصرالله کسرائیان چشمان شما را به تماشای دماوند از زوایای مختلف که دور از دسترس همگان است مهمان می‌کند.    

از بعضی جشن‌ها صحبت شد، در راستای جشن مشهورتر یعنی تیرگان، باید گفت که از سال ۱۳۸۳ تعدادی از کوهنوردان و دوستداران محیط زیست منطقه فعالیت برای حفظ این اثر ملی را شروع کردند.

متاسفانه بانی این گروه، سیاووش یزدانی در یکی از صعودهایش در زمستان برای همیشه در دامان دماوند آرام گرفت و هرگز جستجوها برای یافتنش نتیجه‌ای نداد. سپس، کیخسرو یزدانی، راه برادر را ادامه داد.

این گروه در قالب انجمن دوستداران قله دماوند از سال ۱۳۸۹ تا حال حاضر به طور رسمی به فعالیتش ادامه داده. در لینک زیر مطلبی از نماینده انجمن، مهدی مسچی درباره گوشه‌ای از عملکرد و مشکلات و انتظاراتشان از مردم و به موازات آنها نهادهای مربوط را می‌خوانیم. 

آرزوی هر کوهنورد و حتی بعضی غیرکوهنوردان ایرانی است که حداقل یک‌بار هم که شده قدم بر بلندترین نقطه کشور بگذارند و چه بسا شانس دیدن سایه پرابهت قله، دریای خزر و طبیعت منحصر به‌ فرد پیرامون قله را داشته باشند.

همه این‌ها مستلزم برنامه‌ریزی دقیق و البته همراهی شانس می‌باشد. این برنامه‌ریزی یک پروژه‌ تمام عیار محسوب می‌شود به خصوص وقتی قرار باشد زنان این سرزمین برای اولین بار صعودی سراسری را تجربه کنند. در لینک زیر ماجرای آن صعود خاص را می‌خوانیم.

از پائیز ۱۳۷۶ به مدت دو سال تقریبا هر آخر هفته‎، برنامه‌ام صعود قله توچال بود. البته اگر قرار بر برنامه کوهنوردی با تیم‌های دیگری نبود. در آن زمان افراد زیادی بودند که فقط به صورت انفرادی به کوه می‌آمدند و در این رفت‌وآمدها، کم‌وبیش با آنها آشنا شدم.

یکی از آن افراد زینال مظلوم است که هنوز علاقمند به کوهنوردی انفرادی است. در لینک زیر بیننده مصاحبه‌اش با برنامه کوه‎گشت و ماجرای جدال هفت روزه‌اش با مرگ در کوه دماوند هستید.

در انتها، چشمانتان را به زیبایی‌های ثبت‌شده از دماوند توسط سه عکاس حال حاضر کشور که هر سه خود را منجم آماتور می‌دانند دعوت می‌کنم:  

عماد نعمت‌الهی، علی متین‌فر و مجید قهرودی هر سه منجم و عکاس آسمان شب هستند که غیر از عکاسی، دستی در آموزش نیز دارند. 

در آلبوم تصویری هر یک بیشتر در موردشان ببینید و بخوانید. 

دماوند