پناه بر یادگیری

پناه بر یادگیری 

پرنده‌نگری-اکوتوریسم

گاهی کنترل شرایط و موقعیت شخصی از توان خارج شده، درجه تلخی و سختی سپری کردن ایام زیاد می‌شود. تجربه شما در این موقعیت‌ها چیست؟ چاره چیست؟ چگونه با مشکلات خود مواجه می‌شوید؟ ناامیدی و تسلیم شدن یا جمع‌وجور کردن و برخاستن حتی به اندازه چند قدم کوتاه؟

سال‌ها برای اجرای پروژه‌ای شخصی، تحقیق و مطالعه کرده، کلی برنامه‌ریزی و انتظار را گذرانده و نقشه کشیدم. زمان اجرا نزدیک شد ولی امان از اتفاق‌های پیش‌بینی‌نشده‌ که خارج از کنترل هستند. همه‌ی نقشه‌ها نقش بر آب شد. 

احساس‌های مختلف و متضادی را تجربه کردم. مواجهه با شرایط جدید، سخت و طاقت‌فرسا بود. در کنار غصه‌خوردن، سوگواری و سردرگمی اولیه،  شروع به تحقیق، گفتگو و مراجعه به مشاور و متخصص کردم. زندگی جریان داشت فقط کمی موج‌هایش بلندتر. 

بعد گذشت دو سال، کمی شرایط بهتر شد. اگرچه قادر به کنترل و تاثیر زیاد بر مسیر در جریان نیستم ولی از پاییز گذشته، مأمن‌‌هایی برای گذران راحت‌تر مسیر یافتم. یکی از روش‌هایی که برایم جواب داد، یادگیری و آموزش بود.   

با اینکه گیرکردن در فضای جذاب اینستاگرام مضر و آسیب‌رسان است ولی شانس آگاهی از دوره آموزشی را هم برایم میسر کرد. به واسطه علاقه زیاد به طبیعت و سفرهای زیاد به جغرافیای مختلف، همیشه دوست داشتم کیفیت و عمق سفرم را ارتقا دهم وغیر از درنگ، تماشاکردن و عکاسی، با جانوران و گیاهان اطرافم بیشتر آشنا شوم.

آگهی دوره پرنده‌نگری «آکادمی حیات وحش ایران» فرصتی را مهیا کرد تا چند ساعتی در هفته از جسم و روان خود بهتر مراقبت کنم.

دوره آنلاین بود و ترویجی (رایگان). زمان برگزاری دوره هم با توجه به محدودیت‌هایی که داشتم، مناسب بود. چی بهتر از این موقعیت!

بعد ثبت‌نام اولیه، یکی از دو شرط حضور در کلاس، ده روزی ذهنم را درگیر کرد. اولی حضور حتمی در هشت جلسه از کل ده جلسه که غیر از نگرانی قطعی برق، دغدغه‌ای نبود. البته برگزاری دوره از قطعی برق بی بهره نبود بخصوص وقتی زمان یکی از جلسه‌ها، برق منطقه استاد دوره بیش از سه ساعت قطع شد… دومین شرط که بعدها متوجه شدم فقط مشکل من هم نبود، انجام مشق هفتگی بود (تهیه اسلاید آموزشی از مطالب هر جلسه) که باید استوری شود.

بعد کلنجار با خودم، شرط‌ها را پذیرفتم و دوره جذابی که بسیار آموزنده و فراتر از انتظارم بود را طی دو ماه و نیم گذراندم.

در ادامه شما را با چکیده بسیار خلاصه دوره آشنا می‌کنم.  

اولین نکته آموزنده دوره، تفاوت بین دو کلمه «پرنده‌نگری» و «پرنده‌شناسی» است. اولی یکی از زیرشاخه‌های اکوتوریسم است و دومی زیرشاخه علوم. اولی پایه کارش در طبیعت است و دومی در محیط آزمایشگاهی. همین نکته به ظاهر ساده موضوع تیکه‌هایی بود که بعد از استوری‌ها نصیبم ‌شد.

پرنده‌نگری و اکوتوریسم

اکوتوریسم به زبان ساده به عنوان «سفر مسئولانه به مناطق طبیعی که محیط زیست را حفظ می کند، رفاه مردم محلی را حفظ می کند، و شامل آموزش است» تعریف می‌شود. آموزشی که باید شامل کارکنان و مهمانان باشد. پرنده‌نگری یکی از شاخه‌های اصلی آن است.

پرنده‌نگری چیست؟

-فعالیتی بر پایه احترام به طبیعت و لذت بردن از دنیای زیبا و پر راز و رمز پرندگان است.

-پرنده‌نگری جستجو و پیدا کردن گونه‌های آزاد وحشی پرندگان، لذت از تماشای آنها و در صورت امکان عکسبرداری از آنها و اضافه کردن نام و سایر مشخصات گونه به فهرست مشاهدات هر فرد است.

-پرنده‌نگری یک فعالیت تفریحی-علمی است و در حال حاضر پرطرفدارترین و پر درآمدترین زیر شاخه اکوتوریسم در دنیاست.

پرنده‌نگر کیست؟

فرد علاقمند و مشتاق به سفر و مطالعه -با احترام به قوانین طبیعت- برای جستجو و یافتن پرنده‌های آزاد و وحشی، بخصوص گونه‌های جدید را پرنده‌نگر گویند. 

و اما فواید پرنده‌نگری (تماشای پرندگان):

1. کسب آرامش و انرژی مثبت
2. ایجاد فضایی برای آشتی با طبیعت
3. کسب علوم مختلف
4. آموزش کودکان و امید به فردایی بهتر برای محیط‌زیست
5. ایجاد اشتغال و کسب درآمد
6. کمک به مراکز تحقیقات علمی و دانشگاهی
7. حفاظت از نسل پرندگان و تنوع زیستی
8. ایجاد محیط‌های امن در برخی نقاط شهری
9. ایجاد فضایی مفرح و شاد برای بازنشسته‌ها
10. یافتن دوستان هم عقیده و هم فکر

لوازم مورد نیاز برای پرنده‌نگری

1. دوربین چشمی
2. کتاب راهنما
3. دفترچه یادداشت
4. پوشش مناسب در طبیعت
5. اسپات اسکوب
6. دوربین عکاسی

تاریخچه پرنده‌نگری در دنیا

مطالعه متمرکز و علمی درباره پرندگان از سال 1869 توسط انجمن سلطنتی حفاظت از پرندگان بریتانیا RSPB آغاز گردید. این انجمن در حال حاضر بیش از یک میلیون عضو و 2000 کارمند رسمی و 13000 عضو فعال داوطلب دارد و بیشتراز طریق کمک های مردمی تأمین بودجه می‌کند.

انجمن اودوبون از سال 1905 در امریکا به منظور حفاظت از پرندگان و تشویق مردم برای پرنده‌نگری به جای از بین‌بردن آنها تشکیل شد و در حال حاضر بیش از 50 هزارعضو دارد.       

شاید بتوان انجمن BTO(British Trust for Ornithology) را پیشرو در فعالیت های پرنده نگری با شیوه امروزی دانست.

در سال 1965 اولین کمپانی برگزاری تور اختصاصی پرندگان با نام «روزهای پرنده شناسان» تاسیس و شروع به کار کرد.

شوراي بین المللی حفاظت ازپرندگان Birdlife International (ICBP) یکی از قدیمی ترین سازمان‌های بین المللی حفاظت از پرنده‌ها در دنیاست که از سال 1922 در انگلستان شروع به کار کرد.

همواره در جهان فهرست افرادی که بیشترین ثبت تعداد پرندگان در زندگی‌شان دارند وجود دارد. تا ژانویه 2025، برترین‌های جهان عبارتند از:

پیتر کستنرPeter Kaestner، با ثبت تعداد 10002 گونه بر اساس نرم‌افزار Surfbirds رکورددار جهان است. همچنین، کاشف گونه «مورچه گیر کوندینامار» است که به اسم خودش نام گذاری شده.

سو ویلیامسون Sue williamson، برترین پرنده‌نگر زن جهان که در رتبه چهارم جهانی قرار دارد تاکنون 9306 گونه را بر اساس Surfbirds ثبت کرده.

بر اساس اطلاعات موجود تا ژانویه 2025  در سایت eBird، پدرام خلیلی با 426 گونه و دوما مجاب با 425 گونه، رکورددار ثبت پرنده در ایران هستند.

خوشبختانه تجربه اولین پرنده‌نگری در یکی از پارک‌های شهری را در کنار پدرام خلیلی داشتم. این تجربه فراتر از انتظارم بود. درآخرین روزهای سال گذشته و در نزدیکی خانه موفق به دیدن 18 گونه پرنده شدم. در حالی که قبل از گذراندن این دوره هرگز به ذهنم نمی‌رسید که ممکن است این موجودات بسیار زیبا را در این شهر پرهیاهو ببینم.

عکس زیر را با دوربین کمپکت غیرحرفه‌ای ثبت کردم.

 سار

وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های کاربردی با ویژگی‌های مختلف در این حیطه وجود دارند. چند نمونه از آن‌ها عبارتند از: eBird، Merlin، xeno-cant، BirdNet، iNaturalist، BirdLife INTERNATIONAL.

کتاب‌های مرتبط با پرنده‌نگری:

کتاب‌ها یکی از ابزارهای مهم شناخت پرنده‌ها‌ست. تعدادی از این کتاب‌ها عبارتند از«راهنمای میدانی پرندگان ایران» از فرید مبصر، «راهنمای پرندگان ایران» از جمشید منصوری، «اطلس پرندگان ایران» از سازمان حفاظت محیط زیست، «جغدهای ایران» و   «پرنده‌های شکاری ایران» از پرویز بختیاری و…..

و نیز منابع خارجی چون:

ارزشهای ادبی و هنری:

پرندگان ریشه در تاریخ، ادب و هنر ایرانیان دارند. در ادبیات به خصوص شعر، بارها از نام و رفتار پرندگان استفاده شده که به خوبی به شعرا و ادیبان در رساندن مفهوم و شیوایی کلام کمک کردند. در نقاشی، فیلمسازی، موسیقی و …  پرندگان نقش بسزایی دارند. به طور نمونه می توان به نماد سر پرنده در تخت جمشید اشاره کرد که الهام گرفته از یک پرنده شکاری است. نمونه جالب دیگر تأثیر برخی پرندگان مانند بلبل و هما درادبیات و هنر ایران است.

ارزش مذهبی:

پرندگان در مسائل مذهبی نیز اثرگذار بودند. نمونه‌های جالب آن را می‌توان در داستان مرغ سلیمان و داستان سنگباران اصحاب فیل توسط ابابیل مشاهده کرد.

چرا امروزه پرنده‌نگری نسبت به دیگر رشته‌های حیات‌وحش، طرفداران بیشتری دارد؟

امروزه پرنده‌نگری نسبت به دیگر رشته‌های حیات‌وحش رشد چشمگیری کرده و طرفداران بیشتری دارد. این نکته پتانسیل عظیم و با اهمیتی است که اگر در اولویت دولت‎مردان قرار گیرد به تنهایی می‌تواند منبع بسیار مهم اقتصادی و درآمد کشور باشد.

• پرنده‌ها همه جا هستند. (فقط 190 گونه در طول سال در تهران رکورد می شود.)
• پرنده ها همیشه هستند.
• برای پرنده نگر شدن نیازی به تحصیلات مربوط نیست.
• همه اعضای خانواده می‌توانند پرنده نگر شوند.
• پرندگان بسیار زیبا هستند.
• صدا و آواز دلنشین دارند.
• پرندگان رفتار جالبی دارند.
• به راحتی می‌توان آن‌ها را در حیاط خانه یا باغ خود جلب کرد.

موقعیت جغرافیای خاص و تنوع اکوسیستمی کشور ایران باعث شده تا کشور ما نزدیک به کل قاره اروپا پرنده داشته باشد. ایران تنها کشوری در دنیا است که طبیعت آن از سه منطقه زیست جغرافیای کلان جهان تأثیر پذیرفته است. این موضوع باعث شده تا یک پرنده‌نگر در داخل مرزهای جغرافیایی ایران بتواند نمونه هایی از گونه های آفریقایی، اروپایی و هندی را در زمان نسبتاً کوتاهی رکورد کند و به همین دلیل پرنده نگری درایران از پتانسیل بالایی برخوردار است.

«آیا می‌دانستید» در زمینه پرنده‌‌نگری

آیا می‌دانستید پرنده‌ها نه تنها هم‌خانواده دایناسورها نیستند، بلکه خود دایناسورها هستند!

                               
نمونه پرنده-دایناسور کشف‌شده در چین

آیا می‌دانستید همه پرندگان تخم‌گذارهستند و پرنده زنده‌زا در دنیا وجود ندارد!

آیا می‌دانستید در تعداد اندکی از آن‌ها حالتی از خواب زمستانی Torpor وجود دارد!

آیا می‌دانستید بیشترین تنوع گونه‌های پرنده به ترتیب در کلمبیا، پرو، برزیل و اندونزی یافت شده!

آیا می‌دانستید بیشترین گونه ^۱اندمیک را در دنیا کشور اندونزی با 525 گونه دارد! و تنها پرنده اندمیک ایران زاغ بور است!

آیا می‌دانستید کوچک‌ترین پرنده جهان «شهدخوار» تنها 5 الی 6 سانتی‌متر طول و 1.6 الی 2 گرم وزن دارد!

آیا می‌دانستید کوچک‌ترین پرنده ایران و خاورمیانه سسک تاج طلایی یا کاکل زری، تنها8.5 سانت طول و5.5 گرم وزن دارد!

آیا می‌دانستید بزرگ‌ترین پرنده جهان «شترمرغ آفریقایی» با طولی حدود 2.7 و وزن 100 تا 160 کیلوگرم است!

آیا می‌دانستید قد بلندترین پرنده ایران با قدی حدود 145 سانی‌متر، غول حواصیل است.

آیامی‌دانستید بلندترین طول بال در پرندگان ایران متعلق به پلیکان پا خاکستری است که طول دو سر بال این پرنده به 320 سانتی‌متر می‌رسد.

آیا می‌دانستید بزرگترین پرنده شکاری ایران «دال سیاه» با طول بال حدود 3 متر و وزن حدود 14 کیلوگرم است.

آیا می‌دانستید شکل و فرم منقارهای پرندگان به نوع غذایی که می‌خورند بستگی دارد!

آیا می‌دانستید دم در پرندگان حکم سکان را دارد و در تغییر مسیر دادن پرنده نقشی بسیار مهم دارد! شکل دم یکی از ویژگی پرندگان دنیا محسوب شده و در شناسایی کمک می کند.

آیا می‌دانستید پرنده‌ها نیاز به یک سیستم هوا رسانی قوی دارند. آن‌ها علاوه بر دوشش چپ و راست، 9 کیسه هوایی نیز به شش هایشان اضافه شده که می تواند اکسیژن را ذخیره کرده و در غلظت های کم اکسیژن در ارتفاع بالا مورد استفاده پرنده قرار گیرد.

آیا می‌دانستید پرندگان همه حواس پنج‌گانه را دارند ولی بسیار متفاوت با انسان‌ها. مثلا حس بینایی و شنوایی در پرندگان بسیار قوی است و در مقابل حواس بویایی، چشایی و لامسه ضعیفی دارند!

آیا می‌دانستید پرندگان با کنترل جمعیت بسیاری از موجودات دیگر مانند حشرات، نقش بسیار حیاتی در تعادل اکولوژیک طبیعت دارند و یا نقش مهمی در گرده‌افشانی و تکثیردانه گیاهان دارند!

آیا می‌دانستید بعضی پرندگان چون کوکو، تخم خود و پرورش آن را به لانه و پرنده دیگری می‌سپارند!

آیا می‌دانستید رکورد دار بیش‌ترین زمان پرواز پیوسته، بادخورك‌ها هستند. گاه ممکن است چند ماه در آسمان در حال پرواز باشند و جایی فرود نیایند. آنها در حال پرواز استراحت می کنند، غذا و آب می‌خورند و حتی جفت گیری می‌کنند!

آیا می‌دانستید طولانی‌ترین مسیر مهاجرت متعلق به پرستوی دریایی قطبی است که هر سال مسیری حدود 30 هزار کیلومتر بین قطب شمال تا جنوب را پرواز می کند.

آیا می‌دانستید «دودو» مشهورترین پرنده منقرض جهان است که در سال 1681توسط انسان، سگ و موش برای همیشه از روی کره زمین محو شد!

آیا می‌دانستید ماهی‌گیرک بزرگ (اوک) به خاطر پرهای نرمش تبدیل به بالش شد و از 1852 به کلی منقرض شد!

آیا می‌دانستید کبوتر مسافر(نامه رسان) که در سال 1866 فقط یک گله آن 3.5 میلیارد قطعه بود، طوری به غذا تبدیل شد که در سال 1914 منقرض اعلام شد!

در این دوره با اجزای بدن پرندگان «توپوگرافی» و کاربردشان آشنا شدم. یادگرفتم چرا پرندگان موقع خواب از روی شاخه‌ها نمی‌افتند.

با دنیای خاص و منحصر به فرد جغدها آشنا شده، به راز پرواز بدون صدای جغدها پی بردم. این که چرا قوی‌ترین حس شنوایی در پرندگان را دارند. بیشترین وسعت دید دو چشمی را دارند و می‌توانند 180 درجه سر و گردنشان را بچرخانند.

پرندگان ایران در زیستگاه‌های مختلفی مانند فلات، کوهستان، تالاب و سواحل و …زندگی می‌کنند که بقا و دوام گونه‌ها در گرو حفظ و نگهداری این مناظق است. اگرچه انقراض، فرآیندی غیرطبیعی نیست ولی مهم‌ترین علت آن، از بین بردن و یا دست‌کاری زیست‌گاه‌های آن‌هاست.

با حال ناخوش محیط زیست ایران، بعضی گونه‌ها منقرض شده و تعدادی دیگر در خطر انقراض با شدت‌های مختلف هستند.

پرندگان برای حفظ بقا، رفتارها و عادات پیچیده و گوناگونی بروز می‌دهند. صحبت از رفتارهایی مانند جفت‌یابی، صدا و آواز، لانه‌سازی، جهت‌یابی، مهاجرت…هر کدام موضوع‌های جذاب و پیچیده‌ای هستند که در این مقاله نمی‌گنجد.

بایدها و نبایدها در پرنده‌نگری

1. در هنگام ورود به طبیعت، احترام به پرنده و محیط زیست ضروری است زیرا تغییر در پیرامون زیستگاه پرنده، بر زندگی آن‌ها تاثیرگذار است.
2. هرگز در زمان زادآوری به زیستگاه‌های حساس وارد نشوید. (نظیر محل تجمع لانه‌ها و …)
3. از تولید صدا و آواز برای جلب پرندگان خودداری کنید زیرا ممکن است پرنده زیستگاه خود را ترک کند.
4. با مشاهده پرنده‌ای که تگ یا حلقه‌گذاری شده، در صورت امکان از پرنده عکس گرفته و سازمان محیط زیست منطقه خود را مطلع کنید. زیرا این پرنده برای یک تحقیق علمی علامت گذاری شده و اعلام حضور آن در منطقه دیده شده، دارای اهمیت زیادی است.
5. اغلب پرندگان رنگ‌ها را تشخیص می‌دهند. برای رفتن به طبیعت و تماشای آنها لباس‌های هم‌رنگ محیط بپوشید.
6. حس شنوایی در پرندگان بسیار قوی است. سکوت لازمه فعالیت پرنده‌نگری است.
7. به لانه پرنده‌ها دست نزنید؛ زیرا آرامش آنها به هم می‌خورد و ممکن است دیگر به لانه برنگردند.
8. در فصل بهار به پرندگان نان خشک ندهید، زیرا در هنگام تغذیه جوجه‌ها، غذا با آب ترکیب شده و درگلوی‌شان پف‌کرده و جوجه‌ها را خفه می‌کند.
9. در صورت مشاهده گونه‌های خاص از لحاظ در معرض تهدید بودن، کمیاب بودن و …، موضوع را به سایر پرنده‌نگرها و ادارات محیط زیست اطلاع رسانی نمایید.
10. کودکی را که با تیر و کمان یا تفنگ بادی پرنده شکار می کند، مؤاخذه نکنید. در صورت امکان به او یک کتاب راهنمای ‌شناسایی پرندگان و یک دوربین هدیه بدهید.
11. پرنده‌ها زیاد و متنوع هستند. به حافظه خود اتکا نکرده و همه چیز را یادداشت کنید.
12. برای رفتن به طبیعت و تماشای پرندگان، در گروه‌های بزرگ حرکت نکنید.
13. برای پیدا کردن یک گونه پرنده خاص، ابتدا به دنبال زیستگاه آن باشید. درغیر این‌صورت ساعت‌ها وقت خود را هدر می‌دهید.
14. در فصل زمستان پرندگان به سختی می‌توانند غذا بیابند. شما می‌توانید با قرار دادن پسماند غذای خود (با ملاحظات خاص) در پشت پنجره به آنها کمک کنید. البته این موضوع با غذادهی افراطی به پرنده‌ها در محیط طبیعی زندگی‌شان فرق دارد.
15. در صورت مشاهده مرگ و میرهای خاص در پرنده‌ها، موضوع را به ادارات محیط زیست آن منطقه گزارش نمایید. بدیهی است که می‌بایست از دست زدن به لاشه آنها پرهیز کرد.
16. به دنبال پرنده‌ها، بدون اجازه وارد املاك شخصی دیگران نشوید.

¹اندمیک: Endemic

به گونه جانوری یا گیاهی که فقط در یک منطقه خاص و محدود مشاهده می‌شود و در سایر نقاط جغرافیایی زیست نمی‌کند، اندمیک یا بوم‌زاد می‌گویند.

*منبع‌:

دوره هشتم پرنده‌نگری -آکادمی حیاط وحش ایران

مدرس دوره: نوید پارسایی

سفر