من خنده بر جان می‌کنم

من خنده بر جان می‌کنم…

بیایید در بهار طنز بخوانیم

در دنیای داستان‌های شوخ‌طبعانه، از فکاهه تا طنز نمونه‌های بسیاری است. همین باعث می‌شود وقتی صحبت از داستان‌ طنز می‌کنیم، مرز خیلی روشنی پیش رویمان نباشد. البته «طنز» در ادبیات معنای روشنی دارد، تفاوت‌های آن هم با هزل و هجو و فکاهه معلوم است اما در دنیای داستان اغلب همه را با یک عنوان کلی به نام داستان طنز می‌شناسیم، گرچه تفاوت‌های آشکاری با هم دارند.

از بحث نظری بگذریم و فقط به این اشاره کنیم که سعی کردیم لبخند بهاری این پرونده شامل کتاب‌هایی باشد که همزمان با اندیشه طنازانه، لبخند هم بر لب بنشاند.

در ایران یکی از قدیمی‌ترین و آشناترین داستان‌نویس طنزی که می‌شناسیم عزیز نسین است. این نویسنده ترک تا سال‌ها چهره شناخته شده و محبوب بازار داستان طنز ایران بود. بد نیست که این پرونده را با آشنایی با او و آثارش شروع کنیم.

مگر تو مملکت شما خر نیست؟ کتاب‌های عزیز نسین پیش از این در قطع جیبی و با سروشکلی ویژه کتاب‌های عامه‌پسند به چاپ می‌رسیدند. در چند سال اخیر موج تازه‌ای از انتشار کتاب‌های او با همان ترجمه‌ها اما با سر و شکل مرتب و امروزی از راه رسیده است. این یادداشت به کتاب «پخمه» می‌پردازد و به این‌که عزیز نسین به واقع چطور نویسنده‌ای بود و رابطه امروز ما با او چگونه است.

در سال‌های اخیر رمان‌های جدیدی به بازار کتاب ایران راه پیدا کردند که گرچه فقط در ژانر طنز ارزیابی نمی‌شدند اما بی‌بهره از آن نبودند. یکی از معروف‌ترین آنها که به سرعت بین خوانندگان ایرانی محبوب شد (و به سرعت ترجمه‌های مختلفی از آن به بازار آمد!) این کتاب است: «پیرمرد صدساله‌ای که از پنجره بیرون پرید و ناپدید شد». اگر هنوز این کتاب را نخوانده‌اید در اینجا می‌توانید اطلاعات خوبی درباره‌اش کسب کنید.

بازم فرار کنیم؟ یوناس یوناسون نویسنده کتاب گفته: باید می‌نوشتمش چون اسمی که براش در نظر گرفته بودم خیلی عالی بود! «پیرمرد صد ساله‌ای که از پنجره بیرون پرید و ناپدید شد» روایت خوش‌خوان و طنزآمیزی است از پیرمردی همیشه در حال فرار، که در جوانی حین فرارهایش تصادفاً بر اتفاقات سیاسی و اجتماعی مهمی تاثیر هم گذاشته است. کتابی که در اروپا جزو پرفروش‌ها بوده و در بازار کتاب ایران هم مورد استقبال قرار گرفته است.

یکی از معروف‌ترین چهره‌های طنز جهان بدون شک وودی آلن است. این هنرمند معاصر با سبک و سیاق ویژه خودش تاکنون ده‌ها فیلم کمدی ساخته و کتاب طنز نوشته است. «مرگ در می‌زند» مجموعه‌ای از داستان‌ها و نمایشنامه‌های کوتاه اوست که می‌تواند به خوبی شما را با نوع قلم و نگاه وودی آلن آشنا کند.

مرگ در نمی‌زند، از دیوار بالا می‌آید! «مرگ»، «عشق»، «روابط عاشقانه و زناشویی»، «جادو»، «ماورالطبیعه» و «فلسفه» از مهم‌ترین موضوعات و مضامینی هستند که داستان‌های کتاب مرگ در می‌زند حول آن‌ها شکل گرفته‌اند و می‌توان این مضامین و موضوعات را مهم‌ترین دغدغه‌های وودی‌آلن نه فقط به عنوان یک نویسنده بلکه به عنوان یک فیلمساز دانست. مرگ در می‌رند گزیده‌ای است از داستان‌های کوتاه و نمایشنامه‌هایی که وودی آلن در دهه هفتاد میلادی نوشته و عمدتاً در نشریه نیویورکر به چاپ رسیده است.

طنز در بخشی از جهان که زمانی شوروی خوانده می‌شد، طعم و نگاه خاصی دارد. از چهره‌های نامدار آن مانند چخوف و گوگول که بگذریم، داستان‌های طنز بسیاری از نویسندگان این منطقه وجود دارد، از جمله کتاب کلاسیک «دوازده صندلی» که در این مطلب بررسی شده است و خواندنش می‌تواند برایتان جذاب باشد.

دوختن پالتو برای دکمه دوازده صندلی سرگذشت فراز و فرودهای شخصیتیِ ایپولیت ماتویویچ، آستاپ بندر و کشیشی به نام پدر فیودور است که وسط منجلاب روزمره و زندگیِ غرق در نارضایتی به دنبال جزیره‌ی گنج می‌گردند. پیرزنی در بستر احتضار به کشیش روستا و دامادش گفته که برلیان‌ها و جواهراتش را در یکی از صندلی‌های غذاخوری خانه‌ی از دست رفته‌ی سابقش پنهان کرده است. کدام یک از این شخصیت‌ها زودتر این برلیان‌ها را پیدا می‌کنند؟

می‌گویند که ذائقه ملت‌ها در خندیدن متفاوت است، پس خوب است در داستان طنز سری هم به فضای آشنای ایرانی بزنیم و به خنده وطنی رو بیاوریم!

وقتی صحبت از داستان طنز فارسی می‌شود بدون تردید اولین و معروف‌ترین نامی که به یادمان می‌آید، رمان «دایی جان ناپلئون» است، داستانی که نه تنها در ادبیات ماندگار شد بلکه بسیاری از جملاتش در دنیای محاورات روزمره ما هم جا باز کرد.

در وینش پیش از این در پرونده‌ای به این رمان پرداختیم. این پرونده پروپیمان اطلاعات جالب و متنوعی درباره «دایی جان ناپلئون» دارد.

درباره دایی جان ناپلئون سال گذشته گروهی از اهالی ادبیات و خوانندگان وینش، ده داستان فارسی برگزیده صدسال اخیر را در پویش «صدسال شمسی، ده داستان فارسی» انتخاب کردند. می‌خواهیم پرونده‌هایی برای برخی از این داستان‌ها منتشر و فرصت بیشتری برای نقد و بررسی شش کتاب اول این نظرخواهی فراهم کنیم. در دومین پرونده از این سری پرونده‌ها به کتاب «دایی جان ناپلئون» نوشته ایرج پزشکزاد پرداخته‌ایم. این پرونده‌ها با چهار کتاب دیگر برگزیده‌ی پویش در ماه‌های آینده ادامه پیدا خواهند کرد.

داستان طنز در ایران چهره‌های شناخته شده‌ای دارد، کسانی مثل رسول پرویزی، خسرو شاهانی، فریدون تنکابنی، محمد پورثانی و .. که اغلب از فضای مطبوعات کارشان را آغاز کردند. اما خوشبختانه در سال‌های اخیر هم نوشتن داستان و رمان طنز به عنوان یک قالب ادبی -جدا از فضای مطبوعاتی- در ایران پاگرفته است. چند نمونه‌ از این آثار را در اینجا معرفی کرده‌ایم.

شرلوک هولمز وسط شاهنامه شرلوک هولمز وسط شاهنامه یک کتاب نوستالژیک است. نوستالژی کتاب اول از همه با دیدن ظاهرش شروع می‌شود؛ قطع، طراحی و یونیفرم کتاب که خوانندگان حرفه‌ای را به یاد 50-60سال پیش می‌اندازد. همان دورانی که چاپ کتاب‌های پلیسی در این قطع و فرم در ایران رایج بود، هم ترجمه و هم تألیفی. اصلا دیدن شکل کتاب آدم را وسوسه می‌کند که کتاب را بردارد، شروع کند به خواندن و وارد یکی از همان حس‌های قدیمی بشود، روزگاری که خوانندگان کتاب برای خواندن داستان‌های مایک هامر یا جیمز باند یا پرویز قاضی سعید سرودست می‌شکستند.

از پشت میز عدلیه: خاطرات طنز یک قاضی دادگستری کتاب از پشت میز عدلیه خاطرات طنز یک قاضی دادگستری است که با زبان ساده و صمیمی به اتفاقات و برخوردهایی که مردم با قاضی‌ها داشته و دارند اشاره کرده است. در این کتاب، نویسنده رویدادها و مسائلی را که در طی دوران خدمتش با ارباب رجوع داشته تعریف می‌کند. خاطراتی از پرونده‌های مختلف قضایی و ارتباط با افرادی که وی را به عنوان یک قاضی دادگستری می‌شناختند. از آثار دیگر نویسنده  می‌توان به کتاب طنز «وقتی اقیانوس وارد عدلیه شد» اشاره کرد. با خواندن دو کتاب امین تویسرکانی، خواننده تصویر بهتر و نگاه واقعی‌تری از یک قاضی دادگستری پیدا می‌کند.

ما در هم‌ گوریده‌ها کتاب دزد مو وزوزی و انسان فرهیخته از تمام امکاناتش برای قرار دادن خواننده در فضای طنز بهره می‌گیرد؛ از نام و طراحی جلد تا مقدمه و موخره. با این وجود آن‌چه که بیش از همه در این مجموعه داستان که با نخ ظریفی در هم گوریده شده‌اند طنز می‌آفریند، نگاه کلی طنزآمیزی است که انگار از بیرون دارد به همه ما و حتی خود نویسنده نگاه می‌کند.

محله انگلیسی‌های لندن محله‌ انگلیسی‌های لندن، داستان پنج هفته از زندگی یک «کپی رایتر» در لندن است. پنج هفته‌ای که باعث می‌شود علاوه بر نقشه قتلی که در سر دارد و دلایلش، با اوضاع سیاسی، اجتماعی، رقابت‌ها و رذالت‌های جامعه امروزی لندن آشنا شویم. فقط لندن؟ شاید لندن فقط یک بهانه است، به‌ویژه وقتی ببینیم که نویسنده داستان یک ایرانی است.

تخت بخواب «تخت بخواب» نوشته حسین یعقوبی، از انتشارات «نشر چشمه» است. این کتاب طنزی اجتماعی درباره‌ی زندگی یک نویسنده جوان و ایده‌آلیست است که شغلی کسل‌کننده در یک اداره در تهران پیدا می‌کند تا بتواند در اوقات فراغتش، یک شاهکار ادبی خلق کند.

شعر در میان ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد. کمتر ایرانی است که حداقل یک بیت از یکی از شعرای نامدار ایران را در ذهن نداشته باشد. به همین خاطر بد نیست که در پرونده لبخند بهاری اشاره‌ای هم به شعر طنز داشته باشیم و کتاب اشعار طنز یکی از طنزنویسان معاصر ایرانی را معرفی کنیم.

حرفای گریه‌دار نمی‌پسندین؟ ابوالفضل زرویی نصرآباد که با اسم‌های مستعارِ «ملانصرالدین»، «چغندر میرزا»، «ننه قمر»، «کلثوم ننه»، «آمیز مَمتقی»، «میرزا یحیی»، و «عَبدُل» در نشریات متعددی می‌نوشت، شاعر، پژوهشگر و طنزپرداز معروف ایرانی است. «رفوزه‌ها» عنوان کلیات اشعار طنز اوست که به شش بخش «شعر نو»، «حکایت»، «از هر دری»، «اخوانیات»، «خودمانی‌ها» و «اصل مطلب» تقسیم می‌شود. زرویی در این کتاب نخستین اشعاری را که در ایام جوانی سروده هم آورده است تا جوان‌ترها شاهد رشد کیفی آثارش در مرور زمان باشند.

تا اینجا تعداد زیادی کتاب طنز معرفی کردیم اما از آنجا که با حلوا حلوا گفتن دهان شیرین نمی‌شود، دو مطلب طنز هم در پایان این پرونده تقدیمتان می‌کنیم تا ذائقه‌تان شیرین شود.

اولین مطلب جستاری از دیوید سداریس، طنزنویس معروف آمریکایی است و دومی مطلبی از مریم پورثانی که همچون پدر دستی در طنز دارد.

الکی خوش، جدیدترین جستار دیوید سداریس دیوید سداریس نویسنده طنزپرداز آمریکایی را اساساً با خانواده‌اش می‌شناسند. از بس در کتاب‌های او به خانواده و پدر و مادر و خواهرش ارجاع داده و با ضعف‌ها و البته ویژگی‌های دوست‌داشتنی این خانواده شوخی کرده است. سنتی آمریکایی. سداریس در جدیدترین داستان-جستارش با عنوان «الکی خوش» خاطره دیدار او و خواهرش با پدر در خانه سالمندان را بازگو می‌کند. درست سه روز مانده به تولد نودوهشت سالگی پدر، بعد از عبور موج سهمگین کرونا [از آمریکا] و انتخاب بایدن به عنوان رییس جمهور. کتاب جدید سداریس با همین عنوان ژوئن 2022 منتشر می‌شود و این جستار را در نیویورکر منتشر کرده و روبرت صافاریان آن را به فارسی برگردانده است. طولانی است اما از خواندنش پشیمان نمی‌شوید.

ابتکار عمل یک طنزنویس در پذیرایی از مهمان‌های نوروزی صاحب‌خانه میزبانی تمام‌عیار بود و به ملاقات با تعیین قبلی اعتقادی  نداشت. چنان‌كه روی درِ ورودی خانۀ آجر بهمنی‌اش یك دق‌الباب برنجی نصب كرده بود تا مهمان‌ها در زمان بی‌برقی هم آمدن خود را اعلام كنند. به همین دلیل، معلوم نبود که در هر لحظه از ایام نوروز  چند مهمان  از راه می‌رسد و لذا تعیین حجم آب افزوده‌شده برای خیساندن آلوها و تهیۀ آب‌آلوهایی با غلظت‌های مختلف و زمان دقیق گذاشتن لیوان‌های آب‌آلو در یخچال به محاسبات پیچیدۀ ریاضی و سطح قابل توجهی از علم شیمی، طب سنتی و هوشی سرشار نیاز داشت.

طنز