خانههای گمشده
«در خانه بمانید یا بمانیم!»؛ این شاید پُرتکرارترین عبارت آشنای اینروزها باشد؛ توصیهای کوتاه و ساده، هرچند در عمل تا حدی ملالآور، برای بالا رفتن احتمال رهایی از شر نوعی همهگیریِ نگرانکننده و عذابآور. در بخش دوم سری کتابشناسی مطالعات خانه به سراغ سه کتاب دیگر رفتهایم: تاریخچهی خصوصی خانه نوشتهی بیل برایسون، کلبه هایدگر اثر اَدَم شار و یک کتاب تالیفی آمدیم خانه نبودید نوشتهی نسرین ظهوری. به این امید که این مجموعه دعوتی باشد به دیدنِ دوبارهی خانه و خود در خانه و خانه در خود.
«در خانه بمانید یا بمانیم!»؛ این شاید پُرتکرارترین عبارت آشنای اینروزها باشد؛ توصیهای کوتاه و ساده، هرچند در عمل تا حدی ملالآور، برای بالا رفتن احتمال رهایی از شر نوعی همهگیریِ نگرانکننده و عذابآور. در بخش دوم سری کتابشناسی مطالعات خانه به سراغ سه کتاب دیگر رفتهایم: تاریخچهی خصوصی خانه نوشتهی بیل برایسون، کلبه هایدگر اثر اَدَم شار و یک کتاب تالیفی آمدیم خانه نبودید نوشتهی نسرین ظهوری. به این امید که این مجموعه دعوتی باشد به دیدنِ دوبارهی خانه و خود در خانه و خانه در خود.
مروری کتابشناختی بر ادبیات مطالعات خانه- ۲
سه کتاب جذابِ دیگر
بعد از معرفی سهگانهی مهم نظری برای ورود به مبحث بینارشتهایِ مطالعات خانه در بخش اولِ این یادداشت، حالا به یک سهگانه جذاب و متفاوت دیگر در زمینهی آنچه میتوان ذیل این حوزه طبقهبندی کرد، خواهیم پرداخت. ابتدا و درادامهی منطقیِ فضای معرفیِ قبلی، باید به کتاب تاریخچه خصوصی خانه نوشته بیل برایسون اشاره کرد که نشر آموت آن را با ترجمهی علی ایثاریکسمایی در تابستان سال ۱۳۹۰ روانه بازار کرد.
روی جلد این کتاب که رتبهی دوم پروفروشهای آمازون را کسب کرده، به کارِ قبلی همین نویسنده با عنوان تاریخچه تقریباً همهچیز اشاره شده است، ضمنِ اینکه این کتاب ظاهراً در فهرست ۳ کتاب پرفروش تاریخ هم ردهبندی شده است. کتابی جذاب و خواندنی که نام آن در میان کتابهای مهم حوزه مطالعات فضای خانگی بهخصوص با رویکرد نوعی تغییرپژوهی خانه، خاصه در فرهنگ بریتانیا به چشم میآید.
شادمهر راستین هم بهعنوان معمار و نویسنده، در پشت جلد به معرفی و تحسین کتاب پرداخته و آن را با اثر معروفِ دنیای سوفی مقایسه کرده و تعبیر نوعی تاریخ تمدن جذاب بهواسط مطالعاتِ مشخصاً تاریخیِ مربوط به خانه و فضاهای مختلف آن در طول زمان را به آن نسبت داده است.
کتاب اما روایتی دیگرگونه و آشنازدا از خانه و امر خانگی ارائه میدهد؛ نوعی تأمل در تاریخ بهمیانجیِ خصوصیترین فضای ممکن برای زندگی. کتاب در سرفصلهایی با عناوین فضاهای داخلی خانه مانند محیط، هال، آشپزخانه، اتاق پذیرایی و استراحت، اتاق غذاخوری، اتاق مطالعه، اتاق خواب، پلهها، دستشویی و … تنظیم شده است، و هر بخش، شامل یک روایتِ عجیب با انبوهی از جزئیات پُروپیمانِ تاریخی بهمثابه قطعات پراکندهی پازلی است که خواننده را وارد نوعی فضای هزارتوییِ تاریخی کرده و درنهایت حول موضوع هر فصل به سرانجام میرساند.
تاریخچه خصوصی خانه، به خانه، بُعدی زمانی و عمیق میبخشد و راز اتفاقات تاریخی را بهنوعی به خلوت و پستوی خانههایی مرموز و گمشده میکشاند تا بلکه این «مخزنهای پیچیدهی حیرتآور» با نگاهی تازه، جان گرفته و امر تاریخی را دیگربار معنای جدیدی بخشند. این شکل از پیوند کلیت تاریخ با امر خصوصیِ پنهانمانده از دید، یادآور نگاههای تازه و ریزبافت به روایت زندگی در میان جزئیات پراکنده و نادیدنی است.
آنجایی که الکسیویچ، این روایتگرِ جذابِ عصر پساکمونیسم در بستر زندگی روزمره هم در جایی از کتاب معروفاش (زمان دست دوم که با چهار ترجمه و ازجمله با عنوان انسان طراز نوین؛ فروریختن توهمات در ایران موجود است) میگوید: «حتی زبان صبح و شب آدمها فرق میکند. آنچه شب میان دو انسان اتفاق میافتد، کاملاً از تاریخ حذف میشود. عادت کردهایم به تاریخچهی افراد طی روز توجه کنیم.»
کتابِ بعدی در این قلمرو، اثر جذابی است که درباره یک مورد مشخصِ تاریخی، یک خانه-کلبهی معروف و خاص نوشته شده است. این تکنگاری درخشان و البته مصور، همان کلبهی هایدگر اَدَم شار است که نشر ثالث، آن را با ترجمه ایرج قانونی و بهگونهای شکیل در سال ۱۳۹۰، منتشر کرد.
کتاب در قطع خشتی و با کاغذ گلاسه، بعد از مقدمه نسبتاً مفصل مترجم و دو جُستار ِخواندنی از مارتین هایدگر، همان فیلسوف پدیدارشناسِ متوجهِ سکونت و فضامندی انسان معاصر، وارد متن اصلی با دو پیشگفتارِ مقدماتی شده است. توصیفی دقیق از موقعیت کلبهای روستایی که در جایگاه نوعی خانه دوم برای این متفکر بحثبرانگیز آلمانی، سکونت-اقامتگاه بخشی از مهمترین اندیشهها و آثارِ قرن بیستم شده است.
این تجربه زیستهی کالبدیشدن تفکر فلسفی از طریق مطالعهی بدهبستان اندیشه-زیست هایدگر با جزءجزء حیاتِ آن خانه، متبلور در معماری فضاهای داخلی، نحوه سکونت و ارتباط با فضای بیرونی و روستایی، روایت اصلی اَدَم شار را در پیوند میان امر خصوصی و خانهی همزمان دربرگیرنده و معنابخشِ آن، با ذهن و تفکر بشری برمیسازد؛ روایتی که شاید روی دیگرِ تمام نسبتهای رایجِ برقرارشده میان خانه و مسئله عواطف انسانی است.
کلبۀ هایدگر، نمونهای است از تأمل بر وجوه کمتر مورد توجهِ زندگی مشاهیر و تلاش برای خلق پرترهای در زاویهای خاص از موقعیت انسانهای بزرگ در نسبت با فضا و مکان. شاید در این مورد خاص، این کلبه مشخص، شناختهشدهتر از دیگر خانهها و فضاهای زندگیِ چنین انسانهایی باشد، اما تلاش برای پیدا کردن چنین خانههایی برای فهمیدن همین راز و نسبت خاص و البته خصوصی، چیزی است که راهنمای ما برای ورود به معرفی سومین کتاب از این بخش است.
کتاب آمدیم خانه نبودید؛ روایت خانههای مشاهیر ایران نوشته نسرین ظهیری و با مقدمه احمد مسجدجامعی، همان کتابی است که توسط یک علاقهمند، بهدنبال همان راز و همان نسبت در فضا و فرهنگِ فراموشکارِ ایرانی است. روایت یک جستوجوی ناکام و ناتمام برای پیداکردن ردی از مکانهایی که روزگاری، جای قرار و آرامشِ بزرگان ادب و فرهنگ و اندیشه و هنرِ این سرزمین بوده است.
روی جلد کتاب، تعدادی از نامهای این مشاهیر آمده است که نگاهی حتی گذرا به آنها، شوق و وسوسه خواندنِ این جستوجو را بیشتر میکند. نامهایی چون عبدالحسین زرینکوب، محمد معین، جلال آلاحمد، صادق هدایت، سیمین دانشور، ابوالحسن صبا، صادق هدایت، هوشنگ ابتهاج، غلامحسین بنان، غلامرضا تختی و …
نویسنده در سفری دور و دراز از میان خیابانها و کوچههای شهر تهران، بهدنبال آن مقصد نهایی است؛ خانه. خانهی چهلوپنج نامدارِ ایرانی که زندگی و آثار هر کدامشان در جای خود، به این سیر و مکاشفه، لذت و جذابیتی عمیقتر هم میبخشد. خانههایی غبارگرفته و گمشده در دل تاریخ.
روایتها در عین رعایت اصلِ کوتاهی و ایجاز، مؤثر و جذاباند و نشانیِ دیگریاند از فهم موقعیت مکانمندِ آدمهای جریانساز فرهنگِ معاصر ایران و حاصل کارِ میدانیِ نویسنده و روایتگریِ پرجزئیات او از کشف این وجه نادیده و ناشناخته. نکته مهم و برجسته در این کار، برقراری نسبت میان شهر، خانه و انسان است. درواقع و از منظر همان مطالعات خانه، اینبار خانه نهفقط منحصر در فضای داخل، که در نوعی موقعیتیابیِ جغرافیای پراکندهی شهری و در تعامل با روحیات و سبک زندگیِ فرد مورد نظر، برآمده از جزئیات داخلی برساخته شده است.
کلام آخر
از خانه گفتیم و از خلوت و از امر خصوصی که اینروزها، پناهگاه امنِ جهانیان از شر ویروسی بدقلق و موذی شده است؛ از مسئلهمندشدناش در این بازار کسادیِ شهر و سفر، و در غیاب و خاموشیِ امر عمومی در این روزگار قرنطینه و محدودشدن قابِ سلفیهای پُر از گردش و نمایشهای سرخوشانهی انباشته از مُد و غذا و در دورهی خویشتنداری و گذران شاید رفیقانهتر و البته متواضعانهتر با دلخوشیهای کوچک و کمنورتر و خو کردن دوباره به خود و خانه و خانواده، و شاید آشتی ناگزیر با کتاب.
در پایان این مرور کتابشناختی بر آنچه آن را در جهت همین تأمل و توجه، مطالعات خانه مینامیم، میشود در کنارِ همهی دعوتهای آشنای اینروزها، به نظرِ دوباره بر «خانه» و معنا و کارکردهای بهخصوص خفتهی آن در ساخت و برساختِ جهان انسانی، عاطفی، اخلاقی و اندیشهایِ ساکناناش توجهی دیگر داد؛ به دیدنِ دوبارهی خانه و خود در خانه و خانه در خود.
مشخصات کتابهای معرفیشده:
تاریخچهی خصوصی خانه/ نوشتهی بیل برایسون/ ترجمهی علی ایثاریکسمایی/ نشر آموت/ ۵۲۸ صفحه
کلبه هایدگر/ نوشتهی اَدَم شار/ ترجمهی ایرج قانونی/ نشر ثالث/ ۲۰۸ صفحه
آمدیم خانه نبودید / نوشتهی نسرین ظهوری/ با مقدمهی احمد مسجدجامعی/ نشر ثالث/ ۴۶۸ صفحه