نویسنده: نادیا انور
مترجم: نادیا کریمی

در دورانی عجیب و شرایطی بی‌سابقه زندگی می‌کنیم. ما انسان‌ها از نظر جسمی، اجتماعی، روانی و حتی فلسفی به چالش کشیده شده‌ایم؛ و وحشت به بخشی جدانشدنی از زندگی‌مان تبدیل شده است. برخی اعتقاد دارند که دقیقاً در چنین دورانی، زمینه برای رشد و شکوفایی خلاقیت در وجود انسان فراهم می‌شود. سوالی که امروز می‌خواهیم از خودمان بپرسیم نیز در همین مورد است. تاثیر همه‌گیری ویروس کرونا بر ادبیات چه بوده است و چه خواهد بود؟

اساس این سوال بر سردرگمی، فرضیات و امیدهایی استوار است که اگر نگوییم واهی‌اند، باید بر ناپایدار بودنشان تاکید کنیم! با نگاهی گذرا به تاریخ ادبیاتِ برآمده از بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی، می‌توان نمایشی از تجربه‌های مشترک و تاثیرات ناشی از بحران بر نوع بشر را مشاهده کرد. تلاش‌های انسان در به‌کارگیری هوش و ذکاوت برای زنده ماندن در مسیری سرشار از چالش‌های متعدد، شاید همان چیزی باشد که معنی «هستی» در جهان را شکل می‌دهد.

با نگاهی به گزارش‌های تاریخی پیرامون پاندمی‌های گوناگون، می‌توان ظرفیت‌های بشر برای ثبت تاریخ در قالب‌های خلاقانه را به وضوح مشاهده کرد. شرح طاعون مصری در سفر خروج از کتاب مقدس، و طاعونی که بر آتن وارد شد و جان امپراتور مارکوس اورلیوس را گرفت، شاید نخستین تلاش‌های بشر برای ثبت خاطرات و رنج‌های مشترک به حساب بیایند.

جذام یا آنفولانزا، آبله یا مالاریا، مرگ سیاه یا آنفولانزای اسپانیایی و ابولا… شاید حتی حوادث بزرگ دیگری مثل جنگ‌های جهانی، آپارتاید، رکود بزگ، یازده سپتامبر و مهاجرت‌های گسترده و… . تمام وقایع تاریخی و سیاسی نه تنها بر ادبیات زمانه‌ی خود تاثیر می‌گذارند، که ردی غیرقابل انکار و دائمی را بر پیشانی ادبیاتی که در شرایط «عادی» متولد می شود، حک می‌کنند.

دکامرونِ جووانی بوکاچو، حکایت‌های کانتربری از جفری چاوسر، روزنوشت‌های سال طاعونِ دانیل دفو، طاعونِ آلبر کامو، چشمان تاریکی از دین کونتز با پیش‌بینی‌های هیجان‌انگیزش در مورد ظهور یک پاندمی در دهکده‌ای چینی به نام یوهوان، و سال سیلاب مارگارت آتوود؛ همه و همه در مورد شیوع یک پاندمی و پیامدهای ناشی از آن هستند. آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید که آثار مختلف نوشته شده در حوزه‌ی همه‌گیری (پاندمی) چه نکات مشترکی با هم دارند؟ اگر از من بپرسید، همه‌ی آن‌ها (کم یا زیاد) لحنی شوم، مرگ‌بار و ترسناک دارند. در اکثر این روایت‌ها، تلاش شده است که اراده‌ی زنده ماندن در وجود انسان تقویت شود. حربه‌ای برای این‌که بتوان در تاریک‌ترین لحظاتِ تاریخ زنده ماند و امید به آینده‌ای بهتر را حفظ کرد.

پارامترهای ارزیابی ماهیت همه‌گیری‌ها نیز به مرور زمان تکامل یافتند. به عنوان مثال، در مراحل ابتدایی تاریخ، بشر با یک واقعه‌ی معماییِ ناشی از بیماری‌های ناشناخته، خشم خدایان، رفتار شیطانی مردم و یا حتی جادوی جادوگران مواجه بود. اما با پیشرفت در علوم مختلف و منطقی‌تر شدن انسان‌ها، دلایل بروز همه‌گیری‌ها نیز به بلوغ رسیدند.

ادبیات، واکنش انسان به برخی از وقایع، تحولات و انقلاب‌هاست. در واقع، پس از گذراندن دوران بحران است که نویسندگان می‌توانند مبارزات مشترک و فردی را به یاد آورده و آن‌ها را به رشته‌ی تحریر درآورند. نمی‌توان انکار کرد که کووید-۱۹ بر زندگی خصوصی و موقعیت‌های کاری بسیاری از نویسندگان نیز تاثیر گذاشته است. این بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی به طور حتم در کارهای آنان منعکس خواهد شد. تهدیدی که برای پایداری اقتصادی وجود دارد به معیاری برای ارزیابی عوامل زیبایی‌شناسانه تبدیل خواهد شد؛ و این به نوبه‌ی خود بر شیوه‌ی نوشتن و وقایع‌نگاری‌ها تاثیر خواهد گذاشت.

پیش‌بینی می‌شود که جنگ برای بقا، یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی باشد که ادبیات پس از ویروس کرونا به آن خواهد پرداخت. علاوه بر این، مفاهیمی مثل ترس، تهدید، تاریکی و مرگ، در کنار معانی دیگری مثل آزادی، صلح و زندگی، دوباره ظاهر خواهند شد؛ اما این بار با یک پیام واضح و محکم: اگر فوراً به یک راه‌حل مطمئن دست پیدا نکنیم، تمدن بشر به آسانی در معرض تهدیدی جدی قرار خواهد گرفت. از سوی دیگر، نیاز شدید به پر کردن شکاف‌های اقتصادی – اجتماعی یکی دیگر از مفاهیمی است که احتمالاً نویسندگان به آن واکنش نشان خواهند داد.

بعید نیست که در آینده‌ی نزدیک شاهد ظهور آثار ادبی زیادی در حیطه‌ی ادبیات توطئه باشیم. آثاری که روایت‌هایی خیالی از چگونگی آلوده شدن جهان توسط افرادی که می‌خواستند آن را پاک یا کنترل کنند، به تصویر خواهند کشید. توطئه‌هایی که راه‌ را برای گسست‌های ژئوپلتیک بزرگتر و تقابلی جهانی علیه برخی از ملت‌ها یا قدرت‌ها باز می‌کند. با افزایش این رقابت، ادبیات تبلیغی و حتی نژادپرستانه هم در تاروپود تلاش‌های زیبایی‌شناسانه نفوذ خواهند کرد.

احتمالاً میل به تولید ادبیات تحلیلی، برخی از نویسندگان را برانگیزاند که سفری درونی را آغاز کنند و پاسخ‌هایی برای واکنش طبیعت به مرگبارترین ویروس کره‌ی زمین کشف نمایند؛ ویروس انسانی! برخی حتی پیش از این نیز دست به کار شده‌اند و کووید را واکسن طبیعت در مقابل ویروس انسانی نامیده‌اند! نکته‌ی امیدوارکننده این است که به طور قطع، نگرانی‌های زیست‌محیطی در ادبیات برجسته‌تر خواهند شد. احتمالاً برخی از نویسندگان، جدی‌تر از گذشته به مفاهیمی مثل تغییرات اقلیمی، شکاف‌های اقتصادی، راه‌حل‌های بهداشتی و رشد جمعیت بپردازند. 

شاید در ادبیات پسا کرونا شاهد کاهش سطح تولید داستان‌های علمی باشیم. چرا که پاندمی باعث رشد سوالاتی جدی در مورد سودمندی و کارایی تکنولوژی‌ شده است. در دوران کنونی، سوال اصلی این است که آیا این درماندگی باعث ایجاد تغییر در باورهایی پیرامون غیرقابل تحقیر بودن و مرزهای پیشرفت انسان خواهد شد؟ پاندمی حتی آرمان‌های قدرت را هم به چالش کشیده است. اگر تا پیش از همه‌گیری ویروس کرونا، سربازان، سرمایه‌داران بزرگ و سیاستمداران در مرکز جهان ادبیات قرار داشتند، از امروز به بعد پزشکان، پرستاران و خلاصه، پرسنل بخش پزشکی قرار است نقشی الهام‌بخش و محوری ایفا کنند.

علاوه بر تمام این‌ها، ترس مداوم از آلوده شدن و وحشت از بیمار شدن بر مطالعات حول مفهوم تروما تاثیر گذاشته است. حالا دیگر حوزه‌های زیادی در متون روانشناسی باز شده اند. مطالعاتی در حوزه‌های ایمنی و بقا، فواید و مضرات نزدیکی اجتماعی انسان‌ها، ارزش‌ها و آسیب‌های آزادی و معاشرت‌های اجتماعی در مقابل فضاهای شخصی…

یکی دیگر از حوزه‌هایی که احتمالاً در دوران پسا کرونا رشد خواهد کرد، حوزه‌ی ادبیات دینی و معنوی است. نویسندگان حالا دیگر می‌توانند راحت‌تر از گذشته در حوالی مسائلی مانند شر، نفرین، مجازات، رستگاری و نجات نوع بشر مانور بدهند. احتمالاً شاهد ظهور آثاری باشیم که از دریچه‎‌ی تقوا و بلوغ عرفانی به انسان‌ها نزدیک می‌شود و آن‌ها را به واکاوی خود تشویق می‌کند. (در مقاله‌ای که با نام در زمانه‌ی COVID منتشر کرده‌ایم، توضیح دادیم که چطور کتاب‌هایی مثل کیمیاگر دوباره به صدر لیست خرید علاقمندان به مطالعه بازگشته‌اند!)

به هر حال، هنوز هم کسی نمی‌داند که این شرایط قرار است چگونه بر ادبیات تاثیر بگذارد. تمام این گمانه‌زنی‌ها ناشی از سوالاتی هستند که ذهن ما را با خود درگیر کرده‌اند. همه‌ی ما در تلاشیم که به زندگی عادی خود برگردیم و منتظریم که طوفان تمام شود، نبرد پیروز شود | یا شکست بخورد. در نبرد با ویروس حتماً پیروز خواهیم شد؛ اما احتمالاً چهره‌ی ادبیات نیز برای همیشه تغییر کند. شاید هم تغییرات خوبی در راه باشد و این حوزه، اصیل‌تر از گذشته و خلاق‌تر از هر زمان دیگری پیش برود! کسی چه می‌داند؟

نسخه کامل این مقاله را در این‌جا می‌توانید از نظر بگذرانید.