بخش زیادی از آنچه امروز در فکر و فلسفه و سیاست داریم، میراث حکومت صفویان است. پس آن‌چه از آن دوران بر جای مانده، هم برای کشف تاریخ و هم درست فهمیدنِ وضعیت اکنون، مهم و قابل تامل است.

صفویان همانقدر که در تغییر اندیشه دینی ایران نقش داشتند، در ساختِ مفهوم حکومت‌داری به ویژه در بخش «نگاه به دنیای خارج» موثر بودند. از این جهت، آثار مکتوبی که از صفویه به جا مانده تصویر روشنی از ریشه‌های اولیه آن‌چه امروز به عنوان «ارتباط با جهان» می‌شناسیم، به دست می‌دهد. یکی از این آثار، سفرنامه برادران شرلی است. اثری که سال‌ها بعد از فروپاشی دودمان صفوی، به دست محقق ناشناخته‌ای برای خواندن ناصرالدین شاه قاجار از زبان انگلیسی ترجمه شد و تا همین امروز یکی از متون چالش برانگیز در شناخت صفویان و نیات جهان خارج در ارتباط با ایران است.

سفرنامه برادران شرلی را ظاهراً برای نخستین بار فردی با نام «آوانس» در موزه‌ای در انگلستان دید و به فارسی ترجمه کرد. آنطور که مشخص است «آوانس» نام مستعار یکی از درباریان قاجار – احتمالا مسیحی – است که برای تحقیق به فرنگ سفر کرده است. سفرنامه تا زمان حکومت احمدشاه به صورت دست‌نوشته‌های آوانس باقی می‌ماند و بعد به همت علی قلی خان سردار اسعد و به اهتمام احمد مشیر چاپ می‌شود. چاپ بعدی این کتاب در سال ۱۳۵۷ با مقدمه «محبت آیین» منتشر شده است. آیین در این مقدمه آوانس را مورخی از نزدیکان اعتماد السلطنه معرفی می‌کند که به دستور او به انگلستان می‌رود. آوانس خود در مقدمه نسخه خطی سفرنامه نوشته «این کتاب سرگذشت دو نفر از نجبای انگلیس است که در درباره شاه عباس کبیر خدمات زیادی داشتند و بعد به عنوان سفیر ایران به کشورهای اروپا فرستاده شدند. من این سیاحت‌نامه را در کتابخانه «بریتیش میوزیم لندن» پیدا کرده و نسخه‌ای از آن را تحصیل و ترجمه نمودم.» آخرین نسخه از سفرنامه برادران شرلی را انتشارات نگاه در سال ۱۳۶۲ به کوشش علی دهباشی منتشر کرد. 
بر اساس متن اولیه سفرنامه، برادران شرلی – آنتوان و رابرت – از افراد مورد احترام پادشاهی انگلستان هستند. آن‌طور که از آنتوان در کتاب نقل می‌شود آن‌ها شاهزاده نبوده و فقط مورد احترام – و احتمالا اعتماد – پادشاه هستند.

ظاهرا شرلی‌ها برای حمایت از یکی از بزرگان انگلستان در جنگ با پاپ، قصد ایتالیا می‌کنند اما در میانه راه جنگ به پایان می‌رسد و آن‌ها در منطقه‌ای – احتمالا آلمان امروزی – متوقف می‌شوند.

راوی بخش اول کتاب، یکی از همراهان رابرت – برادر کوچکتر – است. او می‌نویسد که بعد از فیصله یافتن داستان جنگ، آنتوان آن‌ها را -۳۶ نفر – با قول کسب ثروت و شهرت و جلال به ونیز می‌برد. ظاهراً انگیزه‌های سفر به ایران از ونیز آغاز می‌شود. آن‌ها در این شهر با تاجران ایرانی آشنا می‌شوند که به دستور شاه عباس به تهیه مایحتاج دربار مشغولند. راوی می‌گوید ایرانی‌ها از حکومت عثمانی بد می‌گفتند و با آن‌ها دشمنی می‌کردند. مدتی بعد سیاح بزرگی به نام «آنجلو» که از ایران می‌آید از بزرگی و شوکت پادشاه و مردم برای‌شان حرف می‌زند. اینجا، اولین جرقه حرکت برادران شرلی به سوی ایران به قصد ملازمت دربار شاه عباس کبیر زده می‌شود و سفرنامه شهر به شهر داستان برادران و همراهانشان را دنبال می‌کند. آنتوان جایی می گوید: «من در فنون حربیه تعلیم و تربیت یافته و در دربار شاه خود طرف امتیاز واقع شده‌ام و به این جهت آمده‌ام که خدمات خود را به پادشاه بنمایم.» به این ترتیب برادران شرلی هدف از سفر را این گونه اعلام می‌کنند، اگرچه این حرف تا امروز مخالفان زیادی دارد.

سفرنامه برادران شرلی، در چند بخش نوشته شده است. دربخش نخست حرکت از انگلستان و دلایل عزم رفتن به ایران تشریح می‌شود. بخش دوم عبور از خاک عثمانی و سختی‌های مسیر را روایت می‌کند. مسافرانِ ایران، از حلب به بغداد و بعد از کردستان به سمت قزوین -پایتخت اول شاه عباس- حرکت می‌کنند. بخش بعدی درباره ورود برادران شرلی به ایران و تقریر آن چه بر آن‌ها در دربار شاه گذشته اختصاص دارد. شاه عباس مدتی بعد میهمانانش را از راه کاشان به اصفهان می‌برد تا شوکت حکومتش را بیشتر نشان دهد. راوی در این مسیر آن چه که از رفتار و سنت‌های ایرانیان به چشم می‌بیند را هم روایت می‌کند: «ایرانی‌ها مساجد بسیار عالی دارند. وسط حیاط منبری می‌گذارند. کشیش‌های آن‌ها لباس سفید می‌پوشند و هر روز جمعه وعظ می‌کنند… شراب نمی‌خورند مگر در صورتی که پادشاه مجاز داند و گاهی پادشاه در حالت شادی اعلانی صادر می‌کند که تا سه روز هر کس مختار است شراب بنوشد.»

چند سال بعد -یک تا دو سال- برادران شرلی آنقدر مورد تفقد شاه قرار می‌گیرند که به عنوان سفیران شاه عباس به دول اروپایی پیغام آشتی و تجارت و جنگ با دشمن مشترک -دولت عثمانی- می‌برند و در جنگ فرماندهان سپاه ایران می شوند «در یکی از جنگ‌ها با عثمانی، رابرت از سه جا مجروح گردید. اما خدمات او از چشم پادشاه مستور نماند… شاه به او تاج مخصوص قزلباش اهدا کرد و اجازه داد که لباس ایرانی بپوشد.»

در بخش‌های مختلفی از سفرنامه علاقه شاه به این دو برادر، در برابر دشمنی اش با عثمانی به خوبی نمایان‌گر رابطه دو حکومت در آن دوره تاریخی است. از جمله در این بخش از زبان راوی: «… از پله‌ها پایین می‌آمدم که شاه مرا دید. بازویم را گرفت و بُرد به تالاری که سفیر عثمانی هم آن‌جا بود… روی قالی نشستیم. سفیر عثمانی به پادشاه گفت رسم انگلیسی‌ها بر این است که روی صندلی می‌نشینند. چون پادشاه شنید فوراً به اتاق دیگر رفت و به غلام بچه‌های خود اسبابی را داد پیش ما آوردند که روی آن بطرهای شراب می‌گذاردند. پادشاه امر کرد که من روی آن بنشینم… آن وقت شراب را به سلامتی نوشید و گفت «نعل کفش یک نفر عیسوی در نظر من بر بهترین شخص عثمانی ترجیح دارد.»

به نظر می‌رسد این جمله خلاصه سیاست چند دهه شاه عباس در مقابله با عثمانی و اروپاییان را نشان می‌دهد چون با وجود همه مشکلات او همواره در پی رابطه خوب با اروپا برای ضربه زدن به عثمانی بود. با این حال اروپایی‌ها هم انتظارات متقابلی از شاه داشتند: «شاه عباس بندر بحرین و کیش و گمبرون را از چنگ پرتغالی‌ها که رعایای فیلیپ ششم پادشاه اسپانیا محسوب می‌شدند در آورده بود. فیلیپ ششم از شاه خواست از فتوحاتش صرفنظر کند. شاه عباس به امید اینکه فیلیپ ششم با عثمانی داخل جنگ شود وعده داد تقاضاهای پادشاه اسپانیا را قبول می‌کند.» که البته در نهایت نه پادشاه اسپانیا حامی ایران ماند و نه شاه عباس بنادر را پس داد.

آنچه «آوانس» در نگارش این سفرنامه انجام داده فقط کشف و ترجمه یک سفرنامه نیست. او در حقیقت تحقیق گسترده‌ای انجام  داده که تا حد ممکن تاریخ را درست روایت کند. به همین جهت سفرنامه در بخش‌های مختلف از زبان چند راوی متفاوت روایت می‌شود. در یک بخش راوی یکی از همراهان برادران است و در بخش دیگر دستیار سفیر انگلیس. آوانس گاه پا را فراتر گذاشته و به عنوان محقق، بخش‌هایی از سفرنامه‌های دیگری را هم که در آن اشاراتی به برادران شرلی شده به کتاب افزوده است.

 چنین رویکردی از این کتاب اثری جامع الاطراف ساخته است. به عنوان مثال زمانی که راوی اول به اشتباه مرگ رابرت شرلی را در هندوستان نوشته، آوانس توضیح می‌دهد که این روایت صحیح نیست و ادامه ماجرای رابرت را از سیاحت نامه توماس هربرت ادامه می‌دهد. چنین کاری بارها از سوی نویسنده کتاب در متن انجام شده است. آوانس در مقدمه کتاب، گویی دلایلی برای انجام برگزیدن این روش تحقیق را اعلام می‌کند: «قید اول مورخین باید تجسس و تفحص عین حقیقت باشد و فصاحت و بلاغت را کنار گذاشته، طریق تجسس و تعمق را بپیمایند و توضیح حالت حال را از حالت ماضی بجویند.»

سال‌ها بعد از اینکه کتاب سفرنامه برادران شرلی از دست‌نوشته‌ای خطی به صورت کتاب درآمد، «محبت آیین» مقدمه‌ای بر کتاب نوشت و آن را مجدداً چاپ کرد. او در این مقدمه اطلاعات جدیدی درباره برادران شرلی ارائه کرد. برادر بزرگتر -آنتوان- برای اثبات صداقت، برادر کوچکش را در دربار شاه عباس می‌گذارد و خود نامه‌های پادشاه را ابتدا به روسیه و بعد اطریش، اسپانیا، آلمان و انگلستان می‌برد. چند سال بعد، برادر کوچکتر که حتی بیش از آنتوان مورد اعتماد و محبت شاه ایران قرار گرفته است -تا جایی که از شاه لقب میرزا می‌گیرد- با نامه‌هایی جدید به اتمام کار ناتمام برادر بزرگترش به اروپا فرستاده می‌شود. راوی می‌گوید رابرت آنقدر ایرانی شده بود که در دربار اسپانیا هم عمامه ایرانی بر سر داشت و همین ویژگی باعث حسد همراهان ایرانی او و بدبینی دولت‌های اروپایی شد. تا جایی که پادشاه انگلستان سفیری به همراه رابرت به ایران فرستاد تا صداقت نامه‌ها را مستقیما از دربار و شخص شاه پیگیر شود. روایت آوانس در این بخش سرعت بیشتری می گیرد و اتفاقات را البته با وسواس بیشتری روایت می‌کند. ماجرای بازگشت رابرت به ایران و مشکلاتش با پادشاه نقطه اوج این سفرنامه است که از طرف راوی دوم روایت می‌شود.

کتابی که امروز در بازار ایران وجود دارد همان نسخه اولیه آوانس، این بار به کوشش علی دهباشی است که در اوایل دهه شصت شمسی از طرف نشر نگاه منتشر شده است. دهباشی در انتهای متن آوانس، مقالاتی از چند مورخ معاصر اضافه کرده که هر کدام بر بخشی از سفرنامه تمرکز کرده و آن را بسط داده‌اند. در این نسخه، مقالاتی از نصراله فلسفی درباره جزییات سفرهای رابرت شرلی که در سفرنامه کمتر به آن پرداخته شده، مقاله ای از عباس اقبال آشتیانی درباره عشق رابرت شرلی و دختر ایرانی، متن کامل مقدمه دکتر محبت آیین در نسخه چاپ شده در سال ۵۷ و مقاله‌ای از احمد شعبانی درباره نحوه نگارش سفرنامه منتشر شده است. علی دهباشی همچنین خود در متنی تند و تیز ابتدا به نحوه شکل گیری صفویان می‌پردازد و آن‌ها را به باد نقد می‌گیرد که برای مقاصدشان نمایش شیعه دوستی به خود گرفتند. او سپس به برخی ادعاهای برادران شرلی درباره فرهنگ و رفتارهای مردم ایران پاسخ داده است.

سفرنامه برادران شرلی البته نه پایان روایت درباره صفویان، رابطه با انگلستان و سرگذشت برادران شرلی و نیت اصلی آن‌ها برای حضور در ایران، که همچنان فتح بابی درباره یکی از مهمترین مستشاران انگلیسی است که سال‌ها در بالاترین سطح حکومت ایران زیستند و تاثیرگذار بودند.