معرفی کتاب‌های پایه در خوانش مشروطه

روایت یک انقلاب

۱۱۳ سال پیش مثل همین روزها که هوای پایتخت گرم از قلب‌الاسد بود، تهران روزهای پر تلاطمی را تجربه می‌کرد. روزهایی که با ماجرای به چوب بستن تجار قند در آذر ۱۲۸۴ در خانه علاالدوله آغاز و در زاویه مقدسه عبدالعظیم با وعده عدالتخانه رسید به ۱۸ تیر ۱۲۸۵ و مدرسه معمارباشی و قتل سید عبدالحمید طلبه و بست‌نشینی بزرگ علما در قم و تجار در سفارت انگلستان؛ غائله‌ای که زودتر از آن چه هرکسی فکرش را بکند به کاخ صاحبقرانیه و امضای فرمان تشکیل مجلس به خط قوام‌السلطنه رسید. داستانی که در تاریخ ایران به جنبش مشروطه معروف شده است. جنبشی که بی‌تردید یکی از مهمترین اتفاقات تاریخ معاصر ایران است.

در طول ۱۱۳ سال گذشته صدها کتاب و هزاران مقاله و گزارش و میلیون‌ها کلمه با محوریت مشروطه نوشته شده است،‌ کلماتی که تلاش‌ داشتند نخستین جنبش مدرن ایران را موشکافی کرده و از خلال اسناد و مدارک موجود درباره آن نکات تازه‌ای را به مخاطبان تازه از راه رسیده نسل‌های بعدی بدهند. مخاطبانی که همیشه بدنبال پیدا کردن بهترین و معتبرترین منابع خواهند بود. با وجود این همه منابع و کتاب‌ها و پژوهش‌ها یک سئوال همیشه در پس ذهن بسیاری هست که برای دانستن بهتر داستان مشروطه چه کتاب‌ یا کتاب‌هایی معتبرتر است و کدام آثار مقدمه‌ای لازم برای دانستن داستان این انقلاب مفید است.

سئوالی که در سطرهای پیش‌روی شما تلاش می‌کنیم بدون هیچ زاویه دید یا جریان خاصی به آن پاسخ دهیم. با توجه به تعدد منابع (بخصوص منابع مکتوب و کتاب‌ها) که با محوریت مشروطه نوشته شده است، تصمیم گرفته شد تا کتاب‌های مرجعی را که برای آغاز خوانش مشروطه نیاز است، معرفی کنیم.آن‌چه در این گزارش معرفی می‌شود شامل کتاب‌های پژوهشی نیست و تلاش‌شده بیشتر به منابع نزدیک با جنبش پرداخته شود. 

روایت دست اول روایت دست دوم

منابع مربوط نهضت مشروطه مانند سایر روایت‌های تاریخی در دو دسته اصلی منابع دست اول و روایت‌های با واسطه و خاطرات و یادداشت‌های شخصی و در نهایت منابع تحقیقاتی و پژوهشی تقسیم بندی می‌شوند. از نظر پژوهشگران منابع دست اول و روایت‌های با واسطه با توجه به این که همزمان با آن رخداد تاریخی نوشته‌شده‌اند با وجود نقاط ضعفی که در خود دارند مهمترین منابع موجود است. این روایت‌ها با آن که در گرماگرم رخداد تاریخی نوشته که هنوز زوایای آن به طور کامل آشکار نشده، اما شرح بدون واسطه‌ای از آن جریان را در خود پنهان کرده‌اند. شرحی که با کنار هم گذاشتن روایت‌های مختلف و قضاوت میان آن‌ها می‌توانند زوایای پنهان آن رویداد را آشکار کنند.

مشروطه این شانس را داشته که با توجه به گسترش سواد عمومی در جامعه و آشنایی وقایع‌نگاران ایرانی با سبک تاریخ‌نویسی مدرن منابع دست اول بسیار را به دست پژوهشگران بسپارد. البته تاریخ ایران نیز این بخت‌یاری را داشته که با مشروطه تحولی در زمینه تاریخ‌نگاری و پژوهش‌های تاریخی به وجود آورد. تحولی که تاریخ نویسی ایران را به سمت جدیدی پیش برد. سمتی که در کتاب‌های تاریخی باقی مانده درباره این نهضت موثر بوده است.

در میان منابع دست اول تاریخ مشروطه کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشته ناظم‌الاسلام کرمانی یکی از مهمترین آثار به شمار می‌رود. این کتاب در نگاه نخست خاطرات روزانه ناظم‌السلام کرمانی به نظر می‌آید. اما آن چه این کتاب را از فهرست خاطرات جدا کرده و در میان کتاب‌های وقایع‌نگارانه می‌برد این است که نویسنده کتاب روزنامه‌نویس بوده و تلاش کرده تا جدا از شرح خاطرات خود گزارش‌هایی هم از وضعیت عمومی جامعه و حرکت مردم به سمت انقلاب ارائه دهد. میرزا محمد ناظم‌الاسلام کرمانی نویسنده و صاحب امتیاز روزنامه کوکب دری بود و خود از نزدیک در جریان جنبش مشروطه قرار داشت و از یاران سید محمد طباطبایی بود.

او در مدرسه اسلام که توسط پسر آیت‌الله طباطبایی تاسیس شده بود به عنوان رییس مدرسه انتخاب شد و لقب ناظم‌الاسلام را دریافت کرد. ناظم‌الاسلام روایت مشروطه را از سال ۱۳۲۲ (برابر با ۱۲۸۳ شمسی) آغاز و تا حدود به توپ بستن مجلس ادامه می‌دهد. او در بیشتر تجمعات و اعتراضات حضور دارد و در دو مهاجرت در کنار علمای دیگر تهران را ترک کرده بود و جزو نمایندگانی بود که با فرستادگان شاه گفتگو می‌کردند.

به همین دلیل سعی کرده است که روایت خودش را با زبانی ساده و به دور از برخی آرایه‌های ادبی زبان دوره قاجار مکتوب کند و همین اهمیت این کتاب را بیشتر می‌کند به طوری که ادوارد براون درباره تاریخ بیداری نوشته که از نظر سبک و جمله بندی از آثاری که در دوره قاجار نوشته شده در زمینه تاریخی بالاتر است. داستان دیدار سید محمد طباطبایی با عین‌الدوله یکی از روایت‌های مهم دوران مشروطه است که در کتاب ناظم‌السلام به آن اشاره می‌شود و سایر منابع از این کتاب نقل کردند.

تاریخ بیداری دو نسخه مشهور دارد که یکی را بدون هیچ اضافه و حواشی نشر امیرکبیر منتشر کرده است. اما نسخه‌ای را که بیشتر پژوهشگران به آن استناد می‌کنند، علی‌اکبر سعیدی سیرجانی با پاورقی‌ها و توضیحاتی تصحیح کرده است.

بعد از کتاب ناظم‌الاسلام کرمانی کتاب «واقعات اتفاقیه در روزگار» نوشته محمد مهدی شریف کاشانی یکی دیگر از منابع مهمی است که برای مشروطه باید به آن مراجعه شود. این کتاب را محمد مهدی شریف کاشانی در سال ۱۲۹۴ شمسی (۱۳۳۳ قمری) به رشته تحریر در آورده است. محمد مهدی شریف کاشانی از نوادگان ملااحمد نراقی و از مشروطه‌خواهان شناخته شده نزدیک به سید عبدالله بهبهانی و رییس انجمن باغ میکده بود که در شکل‌گیری و پیروزی جنبش مشروطه نقش مهمی را داشتند. شریف کاشانی همچنین در دوران مشروطه همراه پسرش عبدالباقی و قطب‌الدوله فعالیت‌های مخفی زیادی را انجام می‌دادند و از بنیانگذاران انجمن خمسه بود.

او یکی از اعضای انجمن معارف در کنار یحیی دولت‌آبادی، حسن رشدیه و میرزا محمود احتشام‌السلطنه بود و چندین مدرسه را در تهران بنیان گذاشت. کتاب واقعات اتفاقیه در روزگار از زمان به سلطنت رسیدن ناصرالدین‌شاه آغاز تا آستانه تاجگذاری احمدشاه پیش می‌رود. شریف کاشانی هدف از نگارش کتاب را در مقدمه آن چنین شرح می‌دهد: «در این ایام که بعضی وقایع ناگوار پیش آمده و علمای اعلام، بلکه خاص و عام در مقام جلوگیری از بعضی ظلم‌ها و تعدیات دولت بر آمده، نظر به اینکه خداوندان عقل و دانش نگارش واقعات اتفاقیه در روزگار را ممدوح شمرده‌اند، که بی‌کم‌وبیش ثبت و ضبط شده تا در روزگار باقی بماند.»

اهمیت کتاب واقعات اتفاقیه در انتشار شب‌نامه‌ها و بیانیه‌هایی است که از انجمن‌های مهم مشروطه‌خواه بخصوص انجمن میکده صادر می‌شد،‌ است. نسخه خطی کتاب توسط حاج حسین ملک خریداری و در موزه ملک قرار دارد. شریف کاشانی در این نسخه تصاویری که از جریان مشروطیت داشته را نیز به آن الصاق کرده است. دکتر منصوره اتحادیه و سیروس سعدونیان در سال ۶۲ با کمک همین نسخه کتاب را منتشر کردند.

سومین کتابی که هر پژوهشگر تاریخ برای دانستن از وقایع مشروطه باید بخواند کتاب «تاریخ انقلاب ایران» نوشته ادوارد براون است. ادوارد براون مستشرق و ایرانشناس بریتانیایی بود که زمانی در ایران زندگی می‌کرد. کتاب تاریخ انقلاب ایران برخلاف سایر کتاب‌های مشروطه مفصل نیست و روایت غیر ایرانی این جنبش است. براون به مشروطه‌خواهان بخصوص مجاهدان تبریز از جمله سید حسن تقی‌زاده بسیار نزدیک بود، اما کتاب خود را به عنوان یک ناظر به رشته تحریر در آورده است. او در آشنایی برخی از این مجاهدان با مفاهیم مشروطه‌خواه تاثیر زیادی دارد. کتاب انقلاب ایران با ترجمه و حواشی احمدپژوه توسط نشر اساطیر منتشر شده است.

اما نمی‌شود درباره تاریخ مشروطه کتاب معرفی کرد و از دو کتاب مهم احمد کسروی در این زمینه یاد نکرد: «تاریخ انقلاب مشروطه ایران و تاریخ هجده ساله آذربایجان» دو کتابی که تقریبا به هم پیوسته نوشته شده‌اند. کتاب تاریخ مشروطه ایران در سال ۱۳۱۹ منتشر شده و به روایتی مهمترین و برجسته‌ترین سند مشروطه است. علت برجستگی متن دو کتاب کسروی نوشتن این آثار با فاصله‌ گرفتن از جریان مشروطه و تحلیل برخی از رویدادها به استناد مدارکی است که از این جنبش به جای مانده است.

اما پژوهشگران حوزه تاریخ بخشی از جنبش مشروطه را که در تهران اتفاق افتاده را منبع دست اول این رخداد تاریخی نمی‌دانند. آن‌ها معتقدند از آن جایی که کسروی در آن زمان ۱۶ سال بیشتر نداشته و در تهران زندگی نمی‌کرد روایت مشروطه را چنان که در کتاب هم می‌خوانیم به نقل قول برخی از افراد نزدیک به آن می‌نویسد.

او در مقدمه کتاب درباره تصمیمش برای نوشتن کتاب نوشته: «سی سال گذشت و یکی از آنان که در جنبش پا در میان داشته بود یا خود می‌توانست آگاهی‌هایی گرد آورد به نوشتن آن برنخاست، و من دیدم داستان‌ها از میان می‌رود و در آینده کسی گرد آوردن آن‌ها نخواهد توانست. یک جنبشی که در زمان ما رخ داده، اگر ما داستان آن را ننویسیم دیگران چگونه خواهند نوشت؟!…» کسروی در کتاب رازهای ناکامی جنبش و پیشگیری از واژگونه نمایی تاریخ را بررسی می‌کند.

منبع دیگری که هر پژوهشگر یا علاقه‌مند به تاریخ معاصر در شناخت جنبش مشروطه باید آن را مطالعه کند حیات یحیی است. حیات یحیی که خاطرات یحیی دولت آبادی از زمان مرگ ناصرالدین‌شاه تا کودتای ۱۲۹۹ رضا شاه  یکی از مفصل‌ترین آثار دوران مشروطه بشمار می‌رود. یحیی دولت‌آبادی از اعضای انجمن معارف بود و از بنیانگذاران این انجمن فرهنگی. او از اعضای فعال و موثر انجمن باغ میکده نیز بود و در کنار ملک‌المتکلمین تلاش‌های زیادی را برای پیشبرد مشروطه انجام دادند. همین نزدیکی به حوادث است که حیات یحیی را به عنوان زندگی‌نامه یحیی دولت‌ابادی به یکی از منابع اصلی مشروطه تبدیل می‌کند.

آخرین کتابی که درباره زمینه مشروطه باید خواند کتاب تاریخ انقلاب مشروطه ایران نوشته مهدی ملک‌زاده است. کتابی که بعد از سایر منابعی که به آن‌ها اشاره شد توسط فرزند ملک‌المتکلمین نوشته شده و شرحی از وقایع مشروطه از مرگ ناصرالدین شاه تا دوران بعد از آن تا تاجگذاری احمدشاه است. ملک‌زاده در این کتاب نظرات و خاطرات افراد مختلفی را در زمینه مشروطه جمع‌آوری  و کنار هم گذاشته است و مشروطه را از زاویه‌های متعددی روایت می‌کند.

اما آن چه اهمیت این کتاب را در میان کتاب‌های مربوط به مشروطه کمتر می‌کند نسبت ملک‌زاده با بخشی از مشروطه‌خواهان است. او کوچکترین فرزند ملک‌المتکلمین است که جانش را سر مشروطه‌خواهی از دست می‌دهد. همین نسبت خانوادگی باعث می‌شود تا ملک‌زاده از ملک‌المتکلمین رهبری اسطور‌ه‌ای بسازد که سازماندهی جریان مشروطه را برعهده داشته است. ادعایی که تاریخ‌کسروی و تاریخ بیداری آن را رد می‌کنند.

در کنار این منابع برای خواندن و درک بیشتر مشروطه باید به برخی زندگی‌نامه و خاطرات اشاره کرد. مهمترین خاطراتی که در دسترس پژوهشگران است و باید آن را خواند زندگی طوفانی نوشته سید حسن تقی‌زاده است که ایرج افشار آن را به طور اتفاقی در میان دست‌نوشته‌های تقی‌زاده پیدا کرد. این کتاب تقی‌زاده به عنوان نماینده مجلس اول از تبریز شرحی از داستان مشروطه را از زاویه دید خود می‌نویسد. تقی‌زاده اگر چه به عمد نخواسته بعض از مسائل پشت پرده مشروطه بنویسد اما در این کتاب به روایت‌های مهمی اشاره می‌کند. روایت‌هایی که خود یکی از کاراکترهای آن بوده است. تقی‌زاده همچنین نامه‌هایی که بین او و براون رد و بدل شده را منتشر کرده است.

در کنار این منابع چندین خاطرات مهم دیگر قرار دارد که می‌توان از میان آن‌ها به خاطرات و خطرات مخبرالسلطنه هدایت، خاطرات میرزا محمود احتشام‌السلطنه و خاطرات ملیجک، اشاره کرد که هر کدام مشروط را از یک زاویه متفاوتی شرح می‌دهند.