قصه‌ها و افسانه‌ها در فرهنگ هر ملتی کاربردی چند وجهی دارند. آن‌ها از طرفی ساده‌ترین و تاثیرگذارترین راه ارتباط و آشنایی ما با جهان هستی و مفاهیم آن هستند و از طرف دیگر نوع نگاه و فرهنگ هر ملت و منطقه‌ای را بیان می‌کنند. ارزش قصه‌ها و افسانه‌ها سال‌هاست که در فرهنگ و ادبیات ملل شناخته شده است و پژوهشگرانی در این زمینه مطالعه می‌کنند و با ثبت و طبقه‌بندی و تحلیل قصه‌ها به غنای فرهنگ و ادبیات جهان یاری می‌رسانند.

در ایران نیز افرادی بوده‌اند که در طی سال‌ها به جمع آوری و ثبت قصه‌های ایرانی توجه کرده‌اند. تلاش آن‌ها باعث شده تا هم مجموعه‌ای خواندنی از قصه‌ها برایمان فراهم شود و هم بخشی از میراث فرهنگی ما که نشان دهنده هویت و جهان بینی ماست حفظ شود.

در این پرونده تلاش کردیم تا با معرفی تعدادی از آثار شاخص در این زمینه فرصتی برای توجه به قصه‌های ایرانی و خوانندگانی که مایل به مطالعه در این زمینه هستند فراهم آوریم.

همچنین می‌توانید قصه‌ای را که به مناسبت شب یلدا بخش صوتی سایت وینش «وینش‌آوا» برای این روز آماده کرده از این‌جا بشنوید.

فرهنگ عامیانه مردم ایران

#صادق-هدایتصادق هدایت (۲۸ بهمن ۱۲۸۱ – ۱۹ فروردین ۱۳۳۰) نویسنده، مترجم و روشنفکر ایرانی بود. او را همراهِ محمدعلی جمال‌زاده، بزرگ علوی و صادق چوبک یکی از پدران داستان‌نویسی نوین ایرانی می‌دانند.

گردآورنده جهانگیر هدایت

نشر چشمه

صادق هدایت یکی ازنخستین کسانی بود که به ادبیات عامیانه توجه کرد. او بعد از بازگشت به ایران کتاب اوسانه را که عمده‌اش درباره ترانه‌ها بود منتشر و بعد به طور جدی جمع‌آوری فرهنگ عامیانه را دنبال کرد و اولین مجموعه آن را به اسم نیرنگستان در سال ۱۳۱۲ به چاپ رساند. تا زمان مرگ، هدایت همچنان در حال گردآوری نمونه‌های فولکلور و ادبیات عامیانه بود.

سال‌ها بعد از مرگ او جهانگیر هدایت مجموعه‌‌ی این‌گونه فعالیت‌های هدایت را اعم از چاپ شده و چاپ نشده در کتابی با عنوان فرهنگ عامیانه مردم ایران منتشر کرد. بخشی از این کتاب به قصه‌ها و افسانه‌ها اختصاص دارد که شامل ۲۸ قصه و افسانه می‌شود؛ از قصه گیس گلابتون تا افسانه دختردل‌گر. این قصه‌ها را افراد مختلفی با توجه به علاقه و درخواست صادق هدایت برای جمع‌آوری فرهنگ عامه برایش نوشته و فرستاده‌اند.

در پانوشت اول هر قصه توضیحی درباره اینکه قصه را چه کسی نوشته و با چه توضیحی تقدیم به هدایت کرده، آورده شده. بعضی از قصه‌ها نیز از شنیده‌های خود هدایت هستند که مکتوب کرده است.

گنجینه فرهنگ مردم

گردآوری و تالیف: ابوالقاسم انجوی شیرازی

پژوهش: سیداحمد وکیلیان

انتشارات امیرکبیر

انجوی شیرازی، پژوهشگری بود که حوزه اصلی علاقه او فرهنگ مردم به ویژه فرهنگ عامیانه بود. او پیش از انقلاب مرکز فرهنگ مردم را تاسیس کرد و به گردآوری فرهنگ مردم پرداخت. از کارهای شاخص او در این زمینه می‌توان به مجموعه گنجینه فرهنگ مردم اشاره کرد که با عنوان قصه‌های ایرانی در ۵ جلد به چاپ رسیده.

نام کتاب‌های این مجموعه عبارتند از: گل به صنوبر چه کرد، دختر نارنج و ترنج، گل بومادران، عروسک سنگ صبور. در هرکتاب تعدادی از قصه‌ها با روایت‌های متعدد که ثمره سال‌ها کار پژوهشی انجوی شیرازی در عرصه فرهنگ مردم بوده، منتشر شده است. پس از انقلاب چاپ مجدد این کتاب‌ها با ویرایش جدید و طبقه‌بندی و کدگذاری جهانی شده توسط یکی از دستیارانش سیداحمد وکیلیان به چاپ رسید.

برای هر قصه روایات متعددی که از آن شنیده شده ثبت گردیده، کلمات و اصطلاحات محلی به همان شکل باقی مانده و در صورت لزوم در پانویس توضیح داده شده. در انتهای هر روایت نام راوی و مشخصات اولیه او  ذکر شده و در انتهای روایت‌ها نیز یادداشتی از پژوهشگر آمده که مربوط به طبقه‌بندی جهانی قصه است. نام هرکتاب براساس یکی از قصه‌های شاخص ان مجموعه انتخاب شده و علاوه بر آن قصه، قصه‌های دیگری را شامل می‌شود. بعضی قصه‌ها نیز با تصویرسازی‌هایی همراه شده‌اند.

کتاب‌های گنجینه فرهنگ مردم علاوه بر این‌که برای علاقمندان به قصه خوانی جذابند، منبعی برای پژوهشگران فرهنگ مردم و ادبیات عامیانه هستند.

قصه‌های صبحی

فضل الله مهتدی

نشر-جامی

فضل‌الله مهتدی معروف به صبحی برای چندین نسل نامش با قصه‌های روز جمعه رادیو گره خورده است. عده زیادی قصه‌های ایرانی را با صدای گرم و گوشنواز او شناختند. او افسانه‌ها و قصه‌های ایرانی را که شنیده یا خوانده بود با قلم خودش بازنویسی می‌کرد و می‌خواند. صبحی این افسانه‌ها را در دوجلد در زمان حیاتش منتشر کرد. جلد اول این مجموعه شامل ۳۶ داستان و جلد دوم ۲۶داستان است.

کار جمع‌آوری و انتشار این دومجموعه که با فاصله زمانی از یکدیگر چاپ شده‌اند براساس مقدمه‌ای از جلال آل‌احمد که در ابتدای کتاب چاپ شده و مربوط به همان زمان انتشار است، کار سختی بوده و صبحی از هیچگونه حمایت و همراهی برخوردار نبوده.

کتاب حاضر به صورت تجمیع دومجموعه بعداز مرگ صبحی منتشر شده. اغلب قصه‌ها اسامی کوتاه و مختصری دارند همچون غوزه، گنجشک، دم دوز، لم شیر، بزی و پیله‌ور. برخی از قصه‌ها تصویرسازی‌هایی هم همراه خود دارند که مشخص نشده کار خود صبحی هستند یا از کتاب قصه‌های قدیمی استفاده شده است. در مورد بعضی قصه‌ها صبحی شرحی درخصوصشان نوشته که اولین‌بار کجا این قصه را شنیده یا از چه کسانی برای تکمیل و تصحیح آن کمک گرفته.

در آغاز بخش دوم کتاب دو مقدمه ازصبحی به چشم می خورد که اولی مربوط به زمان چاپ اول در سال ۱۳۲۳ و دومی چاپ دوباره آن در سال ۱۳۷۳ است. و در هردو صبحی به مشکلات کارش و اهمیت قصه‌ها و افسانه‌ها اشاره کرده.

متل‌ها و افسانه‌های ایرانی

گردآورنده: سیداحمد وکیلیان

انتشارات سروش

متل‌ها و افسانه‌های ایرانی مجموعه‌ای از ۲۰ قصه ایرانی است. هرچقدر کتاب قصه‌های صبحی کتابی برای خواندن و لذت بردن است، کتاب قصه‌های وکیلیان کتابی مناسب برای پژوهش و کسب اطلاعات است. وکیلیان برای هر قصه چندین روایت آورده است، هر روایت را براساس گویش محلی‌اش ثبت کرده و در انتهای کل روایت‌ها یک یادداشت آورده و نکات ضروری را افزوده و آن‌ها را براساس کتاب گونه‌شناسی قصه‌ها با روایت‌های مشابه سایر ملل سنجیده.

او در ثبت گویش‌های مختلف تا جای ممکن در پانویس شکل تلفظ و معنای کلمه را آورده و در انتهای هر روایت نام راوی و مشخصات اولیه‌ای از او را ذکر کرده.

خاله قانغوزک، بزک چینی، خروس و ماکیان سه قصه‌ای هستند که تنها یک روایت دارند و بیشترین روایت مربوط به «دویدم و دویدم» است که هجده روایت از آن ثبت شده است.

فرهنگ افسانه‌های مردم ایران

علی-اشرف-درویشیان. رضا خندان (مهابادی)

نشر کتاب و فرهنگ

فرهنگ افسانه‌های مردم ایران یک مجموعه ۱۹جلدی است که علی اشرف درویشیان و رضا خندان به گردآوری آن همت کرده‌اند. در این مجموعه که براساس حروف الفبا تنظیم شده است در هر مجلد قصه‌هایی که واژه آغازینشان مرتبط با حروف الفبای همان جلد است آورده شده.

درویشیان قصه‌ها را از منابع مختلف چاپ شده آورده است و در جایی که نمونه‌هایی از این قصه‌ها با گویش محلی هم شنیده، نقل کرده. لطف کار درویشیان در این است که قصه‌ها و افسانه‌های پراکنده‌ای را که در کتاب‌های مختلف آمده در یک مجموعه جمع آوری کرده و ضمن ذکر ماخذ هرکدام امکان مراجعه به اصل کتاب را هم پیش روی خواننده گذاشته.

در ابتدای هر قصه نیز توضیح کوتاهی درباره آن قصه یا علت روایتی که انتخاب کرده آورده است. درویشیان از آوردن روایت‌های تکراری خودداری کرده و در مواردی که از یک قصه چند روایت آورده دلیل آن را در ابتدا ذکر کرده است (مثلا از یک قصه به دو روایت برخورده که پایان بندی کاملا متفاوتی داشته‌اند).

بعضی از قصه‌های این کتاب نیز با تصویرسازی‌هایی همراه شده‌اند.

قصه‌های کتاب کوچه

#احمد-شاملو

انتشارات مازیار

کتاب کوچه یک مجموعه دانشنامه فولکور است که احمد شاملو با همکاری آیدا سرکیسیان آماده کرد و تا کنون چند جلد آن منتشر شده. در این اثر پژوهشی قصه‌های مختلفی هم ذکر شده و همین باعث شد که قصه‌های این مجموعه در جلد جداگانه‌ای با نام قصه‌های کتاب کوچه به چاپ برسد.

قصه‌های کتاب کوچه شامل ۴۶ قصه است که از کتاب کوچه استخراج شده. در ابتدا یا انتهای هر قصه توضیحی درباره ماخذ قصه آورده شده و یا به مدخلی از کتاب کوچه که قصه از آن‌جا برداشته اشاره داده شده است. بعضی از قصه‌ها هم براساس چند متن بازپرداخت و بازنویسی شده‌اند.

شاملو قصه‌ها را با همان حالت عامیانه و زبان قصه‌گو نوشته است و از این جهت قصه‌هایی خوشخوان هستند و بیشتر از آن‌که جنبه پژوهشی آن‌ها مد نظر باشد، لذت خواندن یک قصه قدیمی را فراهم می‌کنند.

چهل قصه

پژوهش و بازنویسی: منوچهر کریم زاده

هدف از تدوین این کتاب انتخاب و بازنویسی برگزیده ای از قصه‌های عامیانه ایرانی بوده به نحوی که خاص و عام بتوانند از آن استفاده کنند. منوچهر کریم زاده با بررسی منابع و آثار مربوط به فرهنگ عامیانه ایران، چهل قصه را که توان نشان دادن تنوع قصه‌های عامیانه ایرانی را دارند انتخاب کرده و در بازنویسی آنها به شکلی که به محتوایشان آسیبی نرسد براساس نثر گفتاری آماده کرده.

او قصه‌ها را در ۶ گروه قصه‌های ملی، اخلاقی، جن و پری، فکاهی، حیوانات و قصه‌های زنجیره‌ای تقسیم کرده و در انتهای کتاب نیز پیوستی شامل طبقه‌بندی جهانی قصه‌های عامیانه و جدولی از پیام و درونمایه هر قصه نیز گذاشته است.

همراه قصه‌ها هشت تابلوی رنگی از بهزاد غریب‌پور کار شده است. در مجموع این کتاب برای خواننده‌ای که مایل است معروف‌ترین قصه‌های عامیانه ایرانی را با زبان و روایتی امروزی و روان بخواند، مفید است.

ادبیات عامیانه‌ی ایران

دکتر محمدجعفر محجوب

به کوشش دکتر حسن ذوالفقاری

#نشر-چشمه

ادبیات عامیانه‌ی ایران مجموعه مقالاتی از دکتر محمدجعفر محجوب است. دکتر محجوب در دهه ۳۰شمسی در رشته علوم سیاسی درس خوانده و بعد از آن دکترای خویش را در رشته زبان و ادبیات فارسی گرفت. علاقه او به حوزه ادبیات عوام باعث شد مقالات مختلفی در این باره در نشریات سخن، یغما، ایران‌شناسی و راهنمای کتاب بنویسد. بعد از درگذشت او دکتر حسن ذوالفقاری مجموعه این مقالات را گردآوری کرد و با نام ادبیات عامیانه‌ی ایران به چاپ رساند.

کتاب شامل ۳ بخش است؛ در بخش اول با نام کلیات با فرهنگ عوام و ارتباط آن با زندگی عامه آشنا می‌شویم و همچنین بخشی نیز به شاهنامه و فرهنگ عامه اختصاص دارد. بخش دوم کتاب که به داستان‌ها اختصاص دارد در سه فصل درباره داستان‌های عامیانه و داستان‌‌نامه‌ها و نمونه چند داستان است.

در مقالات فصل اول این بخش دکتر محجوب به طور مفصل به افسانه‌ها به عنوان میراث فرهنگی بشر پرداخته و تاثیر آن‌ها بر ادبیات کودک و نتیجه‌های علمی که از مطالعه آثار به دست می‌آید را شرح داده. در همین‌جا دکتر محجوب به انتشار سلسله کتاب‌های گنجینه فرهنگ مردم که توسط ابوالقاسم انجوی شیرازی در آن سال‌ها تهیه شده بود اشاره می‌کند و از این‌که گردآوری فرهنگ عامه از جنبه‌های گوناگون در ایران جدی گرفته نشده ابراز تاسف می‌کند (او حتی در همان زمان هم فرصت و مجال این کار را کوتاه می‌دانسته!).

بعد با برشمردن اهمیت گردآوری این آثار به سراغ نمونه‌هایی مثل بزرگمهر و مرغان افسانه‌ای می‌رود. آخرین بخش کتاب نیز به مقالاتی اختصاص دارد که دکتر محجوب درباره آداب و رسوم و آیین‌ها به عنوان یکی دیگر از نمونه‌های فرهنگ عامه نوشته و از آیین عیاری تا نقالی و قصه‌خوانی و کبوتربازی را شامل می‌شود.

مجموعه قصه‌هایی از ادبیات شفاهی ایران (برای گروه سنی کودک و نوجوان)

نشر-طوطی (بخش کودک انتشارات فاطمی)

قصه‌ها گرچه فقط برای کودکان نیستند اما تاثیر آن‌ها برای کودکان به ویژه در رشد روانی و هویت فردیشان قابل انکار نیست. برای همین نشر طوطی در مجموعه‌ای با عنوان قصه‌هایی از ادبیات شفاهی ایران به انتشار برخی از معروف‌ترین قصه‌های ایرانی برای بچه‌ها توجه کرده است.

در این مجموعه ده قصه «خاله پیرزن»، «خاله سوسکه»، «دختر نارنج و ترنج»، «عمو نوروز و پیرزن»، «کچل تنبل و دیو پخمه»، «ماچوچه و کلاغ»، «موش گرسنه»، «نخودک و دیو کلک»، «نمکی» و «ننه ماهی» انتخاب شده‌اند و هرکدام توسط یکی از نویسندگان کودک و نوجوان بازنویسی شده و به زبان امروزی و ساده‌تر برای بچه‌ها درآمده‌اند.

منبع اصلی این قصه‌ها کتاب قصه‌های صبحی بوده و برای برخی قصه‌ها از کتاب‌های گردآوری قصه‌های آذربایجان(صمد بهرنگی)، خراسان (ابراهیم شکورزاده)،کهگیلویه و بویراحمد(منوچهر لمعه) و جنوب (منیرو روانی پور) هم استفاده شده است.

کتاب‌ها همراه با تصویرسازی هستند و تصویرگران مختلف با سبک‌ها و تکنیک‌های گوناگون به تنوع مجموعه کمک کرده‌اند.